Disnejowskie komiksy z Kaczorem Donaldem, choć pochodzące z USA, w krajach nordyckich cieszą się niezwykłą popularnością, jak w żadnym innym miejscu Europy. Szczególnie w Finlandii, gdzie historyjki z porywczym kaczorem w marynarskim mundurku są elementem współczesnej kultury narodowej. Aku Ankka, czyli po polsku Kaczor Donald, jest dziś ulubionym bohaterem młodych i starszych Finów, jest też chyba jedyną postacią światowej popkultury, która weszła w świat eposu narodowego – Kalevali.
Bohaterowie kaczego uniwersum mają w Finlandii status ikony kultury. Nie tylko są „importowanymi” postaciami zza oceanu, ale są wykorzystywani i adaptowani do lokalnych projektów i celów. Czasopismo Aku Ankka cieszy się popularnością o jakiej polska edycja pisma może tylko pomarzyć, choćby dlatego, że łączy ono pokolenia – prenumerowała je już generacja Finów urodzona w latach 40. i 50. Pomimo upływu lat popularność Kaczora nie spada, jest on czytany przez znaczną część populacji, dlatego takie postacie z jego otoczenia jak Wujek Sknerus, Hyzio, Dyzio i Zyzio czy Goguś Kwabotyn nie są bohaterami anonimowymi.
Czasopismo Aku Ankka
Postać Kaczora Donalda 9 czerwca br. obchodziła swoje 85. urodziny – w 1934 r. pojawiła się w animacji The Wise Little Hen. Natomiast pismo Aku Ankka w tym roku skończy 68 lat. Pierwszy jego numer ukazał się 5 grudnia 1951 r., jeszcze pod nazwą Aku Ankka ja kumppanit (pol. Kaczor Donald i przyjaciele), którą nosiła do 1955 r., i którą noszą po dziś dzień lokalne edycje pisma w pozostałych krajach nordyckich. Tytuł zresztą dobrze obrazowała okładka nowego pisma przedstawiająca Donalda, Myszkę Miki i Goofy’ego noszących na ramionach Świętego Mikołaja. Sama postać Kaczora pojawiała się natomiast w fińskiej prasie dużo wcześniej, jeszcze w latach 30. XX wieku. Podobnie zresztą jak w Polsce, gdzie od grudnia 1938 do maja 1939 r. Kaczor Donald pojawiał się w wydawanej wówczas Gazetce Miki (pod dość adekwatnym imieniem Kaczorek Zadziorek)[1]. Amerykański kaczor w marynarskim wdzianku został zaakceptowany z biegiem czasu jako element fińskiej kultury, dziś komiksy z Donaldem są popularniejsze w Finlandii nawet bardziej niż w Stanach Zjednoczonych (gdzie Kaczor jest bardziej rozpoznawalny jako bohater filmów animowanych). Aki Hyyppä, obecny redaktor naczelny Aku Ankka zwrócił uwagę, że sukces Donalda opierał się m.in. na wstrzeleniu się w swój czas. Lata 1951–1952 to okres zakończenia spłaty reparacji wojennych i Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach, „kacze” pisemko było pewnym powiewem Zachodu, czymś oryginalnym[2].
Aku Ankka wydawane jest przez jedną z największych nordyckich grup medialnych Sanoma Oy, funkcjonującej w kilku krajach europejskich. Same kacze komiksy pochodzą natomiast z kopenhaskiego wydawnictwa Egmont, posiadającego licencję Disneya na tworzenie i wydawanie komiksów z Kaczorem Donaldem w Europie. Historyjki następnie są dystrybuowane do wydawców lokalnych edycji kaczych tytułów (nierzadko są to oddziały samego Egmontu, jak choćby w Polsce). Niemniej lokalni autorzy, w tym fińscy, mają pewien wpływ na ich ostateczny kształt. Obecnie Aku Ankka, początkowo miesięcznik, jest dziś tygodnikiem ukazującym się w każdą środę, pismo drukowane jest natomiast w… Krakowie przez drukarnię Walstead Krakow[3]. Według danych w 2014 r. nakład wyniósł 228 050 egzemplarzy pisma[4] (brak nowszych danych), zaś czytelnictwo wydawca określa na poziomie 651 000 osób[5]. Według Akiego Hyyppä ok. 99,8% nakładu stanowią prenumeraty[6]. Co ciekawe, Aku Ankka, z pozoru pismo dla dzieci, jest nierzadko czytane przez osoby nieco starsze i dorosłe. Sprawia to, że Aku Ankka jest jednym z najbardziej popularnych pism w Finlandii, porównywalnych m.in. z prasą codzienną. Nierzadko jest to jedna z pierwszych lektur młodych Finów, często prenumerowana od wczesnych lat życia. Fakt ten wykorzystuje spot reklamowy Aku Ankka na portalu YouTube z 2016 r. z udziałem żywej kaczki – personifikacji tytułu[7]. Na temat pisma powstają także prace dyplomowe[8]. Co interesujące, w 2004 r. z okazji 70. „urodzin” Kaczora Donalda stołeczny dziennik Helsingin Sanomat sportretował wiele znanych postaci z życia publicznego jako kaczych bohaterów. Zaszczyt bycia Donaldem/Aku przypadł pani prezydent Tarji Halonen[9].
Na przestrzeni lat do sprzedaży w Finlandii weszły inne tytuły zawierające kacze komiksy. Dziś publikowane są m.in. kieszonkowy miesięcznik Aku Ankan taskukirja (najbliższym polskim odpowiednikiem jest seria Gigant) czy wydawany od 2017 r. magazyn DuckTales, nawiązujący do najnowszej produkcji filmowej Disneya (co ciekawe, jej pierwsza odsłona z lat 1987–1990 była znana pod fińskim tytułem Ankronikka). Zastąpił on wydawane w latach 1978–2017 pismo Roope-setä, koncentrujące się na tytułowym Wujku Sknerusie.
W przeciwieństwie do fińskiej edycji, polska wersja pisma Kaczor Donald ma zdecydowanie krótszą tradycję. Ukazuje się ono bowiem od 1994 r. jako następca wydawanego w latach 1990–1994 czasopisma Mickey Mouse (nazwa została zmieniona z okazji 60. rocznicy debiutu Kaczora). W odróżnieniu od Aku Ankka dawniejszy dwutygodnik i tygodnik wydawany przez Egmont Polska jest dzisiaj miesięcznikiem.
Nieobeznanym z tematyką należy objaśnić, że wprawdzie postać Kaczora Donalda jest autorstwa Walta Disneya (1901–1966), jednak jego uniwersum i nowych bohaterów rozwinął inny wielki rysownik – Carl Barks (1901–2000). Natomiast za najlepszego współczesnego twórcę „kaczorów” powszechnie jest uznawany Don Rosa (ur. 1951), który w swoich pracach, jak zostanie jeszcze opisane później, odwołuje się często do kultury, historii i rzeczywistych miejsc.
Kääk! czyli Kwa!
Czytelnikom, którzy z różnych powodów nigdy nie zaglądali do pism z Donaldem, należy wyjaśnić, że miejsca odwiedzane przez kaczych bohaterów są najczęściej odwzorowaniami rzeczywistych miejsc, podobnie jak niektóre z postaci będącymi parodiami rzeczywistych osób. W polskiej edycji pisma tłumaczenia nazw własnych w Kaczogrodzie (ang. Duckburg; fin. Ankkalinna) są oparte na przekształconych nazw miejsc w Warszawie (na przykład Las Kwabacki). Z kolei w fińskim Aku Ankka funkcjonują takie nazwy jak Ankallususeum (Muzeum Kacze, wzorowane na Muzeum Narodowym) czy Ankallipankki (Bank Kaczy).
Co zauważalne, Finlandia należy do grupy krajów, w których oryginalne imiona bohaterów – w przeciwieństwie do polskiego przykładu – zostały radykalnie zmienione. I tak w Kaczogrodzie (Ankkalinna) obok Kaczora Donalda (Aku Ankka) żyją jego siostrzeńcy Hyzio, Dyzio i Zyzio (Tupu, Hupu i Lupu), najbogatszy kaczor świata Wujek Sknerus McKwacz (Roope Ankka lub Roope-setä), sympatia Daisy (Iines). W niedalekim zaś Myszogrodzie żyją m.in. Myszka Miki (Mikki Hiiri) i jego przyjaciel Goofy (Hessu Hopo). Zmiany imion dotyczą zresztą nie tylko bohaterów Disneya, w helsińskich R-kioskach można natknąć się na komiks pt. Karvinen, którego główny bohater – pomarańczowy, gruby i leniwy kocur – jest na całym świecie znany jako Garfield. Ponadto w komiksach pojawiają się okazjonalne postacie będące nierzadko parodiami rzeczywistych. W Finlandii nazwisko jednej z takich postaci zostało w 1955 r. „przetłumaczone” jako „Pata Revski”, co jest odwołaniem do pianisty Ignacego Jana Paderewskiego. Sama nazwa pisma – zmieniona lub nie w stosunku do oryginału – różni się także w pozostałych krajach nordyckich. W Danii pismo funkcjonuje pod nazwą Anders And & Co., w Szwecji jako Kalle Anka & C:o, ale w Norwegii już jako Donald Duck & Co.
Pomijając kwestię nazewnictwa, należy zwrócić uwagę, że język historyjek komiksowych jest dostosowany do czytelnika na każdym etapie życia, poprawny i pozbawiony wulgaryzmów (ewentualne wulgarne sformułowania są w zabawny sposób graficznie cenzurowane). Cecha ta dotyczy wszystkich edycji pisma Kaczor Donald, w tym fińskiej. Między innymi z tego powodu redakcja Aku Ankka została w 2001 r. uhonorowana przez ówczesną Katedrę Języka Fińskiego Uniwersytetu Helsińskiego nagrodą Kielihelmi (Perełki Językowej) za wysoki poziom języka fińskiego stosowanego w komiksie[10].
Wraz ze wzrostem popularności pisma Aku Ankka zaczęło publikować komiksy odnoszące się do lokalnej fińskiej specyfiki i numery okolicznościowe. Są to specjalne wydania, które swoją okładką i treścią wydawcy odnoszą się bezpośrednio do konkretnej okazji, natomiast komiksy w nim opublikowane tematycznie są z nią związane. Przykładowo w 2013 r. wydano dwa takie numery: pierwszy, dedykowany liniom lotniczym Finnair z okazji 90. rocznicy ich powstania (komiksy związane z lotnictwem) i drugi, dedykowany najsłynniejszemu helsińskiemu centrum handlowemu Stockmann (komiksy związane z zakupami). W 2014 r. powstało specjalne wydanie na potrzeby targów technologicznych w Oulu (Oululainen Reilu) z uwzględnieniem komiksów autorstwa Carla Barksa[11]. Nie jest to praktyka wyłącznie fińska, takie wydania obecne są również w innych krajach, gdzie wydawany jest Kaczor Donald. Na przykład w Holandii w 2015 r. wydano specjalną edycję pisma Donald Duck dedykowaną Rijksmuseum w Amsterdamie.
Ponadto tworzone są też historyjki lokalne, nawiązujące do fińskiej rzeczywistości. Rysownik Kari Korhonen w latach 2016–2017 r. przygotował serię specjalnych komiksów Donaldem/Aku publikowanych przez ponad rok z okazji stulecia niepodległości Finlandii. Ponadto Korhonen – „własny” rysownik Finlandii, pracujący dla wydawnictwa Egmont od 1993 r., przygotował publikację książkową Aku Ankka ja Suomi (pol. Kaczor Donald i Finlandia), będącą „kaczą” wersją opowieści o historii swojej ojczyzny.
W poszukiwaniu źródeł Kwale… Kalevali
Świadectwem popularności Kaczora Donalda i bohaterów jego uniwersum w Finlandii jest fakt, że jest to jeden z niewielu krajów, które dostąpiły zaszczytu nie tylko bycia odwiedzonymi przez nich, ale również wejścia Kaczorów do świata fińskiej mitologii poematu Kalevala. Stało się to możliwe dzięki Donowi Rosie, najlepszemu i najsłynniejszemu żyjącemu współcześnie twórcy kaczych komiksów. Opowieść graficzna pt. Sammon salaisuus[12] (pol. dosł. Tajemnica Sampo; w Polsce wydana pod tytułem W poszukiwaniu źródeł Kalevali, w krajach anglojęzycznych jako The Quest for Kalevala) została wydana w Finlandii po raz pierwszy 10 listopada 1999 r. w albumie pt. Sammon salaisuus ja muita Don Rosan parhaita (pol. dosł. Tajemnica Sampo i inne najlepsze prace Dona Rosy), po raz kolejny zaś w trzech kolejnych numerach Aku Ankka w 2001 r. W Polsce komiks został wydany również w tym samym roku w tomie Komiksy z Kaczogrodu: Sknerus – Podróże Sknerusa McKwacza, w USA zaś dopiero w 2004 r.
Nowy komiks miał być swojego rodzaju hołdem dla fińskich wielbicieli kaczych opowieści. Historia zawarta na 32 kartach (w niektórych wydaniach zamieszczona jest dodatkowa 33. z rozwinięciem epilogu) i jest zgodna z zasadami tworzenia komiksu Dona Rosy. Tj. zachowana jest chronologia czasowa (komiksy Rosy z udziałem dorosłego Donalda mają miejsce na przełomie lat 40. i 50. XX w.), zaś bohaterowie odwiedzają miejsca istniejące naprawdę. W tym przypadku Donald, Sknerus i Siostrzeńcy docierają do Helsinek lat 50. (w tym na Plac Senacki czy Dworzec Kolejowy), na Archipelag Kvarken, a nawet dalej – do mitycznych krain Kalevali. Pojawiają się również postacie historyczne – Elias Lönnrot, żyjący w XIX w. poeta i autor Kalevali. Zachowane też zostały realia mitologii fińskiej, dlatego Donald i spółka ostatecznie stają dziób w twarz z takimi bóstwami jak Väinämöinen czy Louhi, ich misją staje się natomiast odbudowa legendarnego młynka Sampo. Wprawdzie głównym bohaterem tej opowieści jest Sknerus McKwacz, niemniej Donald również jest istotną dla fabuły postacią. W poszukiwaniu źródeł Kalevali jest jednym z niewielu na świecie przykładów komiksów łączących mitologię z popkulturą i honorujących w ten sposób Finlandię. Komiks ten zaś umocnił rozpoznawalność Dona Rosy w Finlandii, który jeszcze przed jego wydaniem był bardziej znany wśród Finów niż w ojczyźnie.
Zamiast epilogu. Załóż spodnie Kaczor!
Na koniec pewna kacza tajemnica. W Internecie krąży legenda związana z rzekomym skandalem obyczajowym jaki postać Kaczora Donalda podobno spowodowała w latach 70. Mianowicie głosi ona, że Donald/Aku został na pewien czas zakazany w tym kraju z uwagi na… brak spodni na kuprze. Według innej wersji przyczyną prób ukrycia Kaczora był jego pozamałżeński związek z Daisy/Iines. Po sieci krąży rzekome sprostowanie mówiące, że w 1977 r. radny miejski Helsinek, niejaki Markku Holopainen, doprowadził do przegłosowania uchwały wstrzymującej finansowanie prenumeraty Aku Ankka z kasy miejskiej dla centrów młodzieży i przekierowującej środki na inne cele, co miało być związane z kłopotami finansowymi miasta. Posunięcie to miało nie ujść politykowi na sucho. Holopainen, kandydujący potem w wyborach parlamentarnych, nie uzyskał mandatu, gdyż otrzymał łatkę „człowieka, który zakazał Kaczora Donalda w Helsinkach”. Niemniej wyjaśnienie to jest trudne do weryfikacji. Brak jest śladu o istnieniu radnego o takim nazwisku w podanym okresie, również brak śladów kandydata o takich personaliach w wyborach do Eduskunty w 1979 r. O legendzie wspominają jedynie źródła anglojęzyczne, zaś fiński Internet o radnym Holopainenie milczy. Zapomniany polityk, wymysł internautów czy Zemsta Kaczora? Prawdziwi Kaczkofani muszą odpowiedzieć sobie na to pytanie sami…
Autor dziękuje za pomoc w powstaniu niniejszego artykułu Dawidowi Krollowi z bloga Fortezone (fortezone.wordpress.com).
Zainteresowanych bieżącymi kwestiami związanymi z Kaczorem Donaldem w Polsce i na świecie odsyłam do profesjonalnie prowadzonego polskiego bloga Centrum Komiksów Disneya/Kacza Agencja Informacyjna (www.komiksydisneya.pl; www.facebook.com/Centrum.Komiksow.Disneya) oraz do światowej bazy komiksów I.N.D.U.C.K.S. (inducks.org).
Przypisy:
[1] Wszystkie numery Gazetki Miki dostępne na stronach Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra.
[2] Finland’s Love Affair With Donald Duck, blog “From The Desk of Risto Pakarinen”, 13.07.2013, https://www.ristopakarinen.com/finlands-love-affair-with-donald-duck/.
[3] Dane Sanoma.fi; https://media.sanoma.fi/en/media-audiences/magazines-media/aku-ankka-donald-duck.
[4] Raport LT-Levikkitilasto 2014, Media Audit Finland, 29.09.2015, http://mediaauditfinland.fi/wp-content/uploads/2015/09/LTtilasto2014.pdf.
[5] Dane Sanoma.fi; https://media.sanoma.fi/en/media-audiences/magazines-media/aku-ankka-donald-duck.
[6] Finland’s Love Affair With Donald Duck…
[7] Aku Ankka – Ankan ja pojan tarina, portal ”YouTube”, konto ”Aku Ankka”, 08.03.2016, https://www.youtube.com/watch?v=XPPie0q0kjY. Dodatkowe informacje w: J. McDermott, Donald Duck Is A National Hero In This Country, “Huffington Post”, 03.05.2016, https://www.huffingtonpost.ca/2016/05/03/donald-duck-finland_n_9745406.html.
[8] Przykłady prac dyplomowych o Aku Ankka dostępnych online: M. Koponen, Wordplay in Donald Duck comics and their Finnish translations (pol. Gry słowne w komiksach o Kaczorze Donaldzie i ich fińskich tłumaczeniach, Uniwersytet Helsiński, 2004, http://ethesis.helsinki.fi/julkaisut/hum/engla/pg/koponen/wordplay.pdf); Terveysaiheinen sisältö Aku Ankka sarjakuvalehdessä (pol. Treści zdrowotne zawarte w komiksach Aku Ankka, Uniwersytet w Jyväskylä, 2008, https://jyx.jyu.fi/handle/123456789/18703).
[9] Aku Ankka kääkättää nyt karjalan murteella, „Helsingin Sanomat”, 28.10.2004, https://www.hs.fi/kulttuuri/art-2000004262675.html.
[10] Aku Ankan kieli valittiin vuoden 2001 kielihelmeksi, ”Sanoma”, https://sanoma.com/fi/tiedote/aku-ankan-kieli-valittiin-vuoden-2001-kielihelmeksi/; Aku Ankka vuoden 2001 kielihelmi, ”MTV Uutiset”, 12.12.2001, https://www.mtvuutiset.fi/artikkeli/aku-ankka-vuoden-2001-kielihelmi/2030576.
[11] Aku Ankka seikkailee erikoisnumerossa teknomessuilla Oulussa, „Kaleva.fi”, 13.08.2014, https://www.kaleva.fi/uutiset/oulu/aku-ankka-seikkailee-erikoisnumerossa-teknomessuilla-oulussa/672893/.
[12] Informacje dot. poszczególnych wydań W poszukiwaniu źródeł Kalevali w bazie I.N.D.U.C.K.S.: https://inducks.org/story.php?c=D+99078.
Doktorant w Zakładzie Historii Powszechnej XIX i XX w. Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Absolwent historii i wschodoznawstwa, w ramach programu Erasmus studiował również na Uniwersytecie Helsińskim i na Uniwersytecie w Groningen. Jego zainteresowania naukowe dotyczą szeroko pojętej historii politycznej i historii dyplomacji w XX wieku oraz współczesnych stosunków międzynarodowych ze szczególnym uwzględnieniem krajów bałtyckich, nordyckich i Europy Środkowo-Wschodniej. Odbył praktykę absolwencką w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Pasjonat genealogii, literatury reportażu, podróży oraz sauny.
