„Litwo, Ojczyzno moja” to słowa, które wielu Polaków kojarzy z tym pięknym nadbałtyckim krajem. Miłośnicy historii kojarzą od razu z Wilnem. Pasjonaci futbolu zapewne przypominają sobie o rywalizacji z reprezentacją Litwy o miejsce na mistrzostwach świata USA-Kanada-Meksyk 2026. Polsko-litewskie piłkarskie związki mają już stuletnią historię.
Pasjonaci polskiej historii piłki nożnej w Republice Litewskiej jednym tchem wymieniają dwie nazwy – najpierw „Polonia” Wilno (to ta najświeższa historia), potem „Sparta” Kowno. Badacze historii polskiej edukacji na Litwie nie mogą nie wspomnieć o Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Kownie. Tym bardziej, że w 2024 roku na budynku, w którym znajdowało się ono w okresie międzywojennym, zamontowano pamiątkową tablicę.
Kowno na początku XX wieku
Przypomnijmy kilka faktów z historii Kowna początku XX wieku. Gród ten to obecnie drugie miasto Republiki Litewskiej, jednak jeszcze do I wojny światowej, było ośrodkiem granicznym, przez który odbywał się wjazd na tereny byłego Królestwa Kongresowego. Polacy obok Litwinów i Żydów stanowili znaczącą mniejszość narodową w mieście nad Niemnem.
Gdy powstawała przedwojenna Republika Litewska, Polacy nie tylko byli sygnatariuszami Aktu Niepodległości tego państwa (dokument ten podpisał m.in. Stanisław Narutowicz – kuzyn Gabriela Narutowicza, pierwszego prezydenta Polski), ale jeszcze na początku 1919 roku w wyborach samorządowych zdobyli większość w radzie miejskiej Kowna.
W powojennej Europie na mapie, obok innych nowych krajów, pojawiła się Republika Litewska. Młode litewskie państwo było wówczas wrogo nastawione do Polski, a przy tym zamieszkiwane było przez znaczącą mniejszość polską.
W okresie międzywojennym, według oficjalnych danych, Litwini stanowili ok. 80% mieszkańców kraju, Żydzi ok. 8%, a Polacy ok. 3%, czyli ok. 65 tys. osób. Na podstawie wyników wyborów można jednak szacować, że Polacy stanowili nawet ok. 10% ludności, czyli blisko 202 tys. osób. W samym Kownie najliczniejsi byli Żydzi (31,8%), Polacy stanowili 31,5%, a Litwini 29,9% mieszkańców.
Nacjonaliści litewscy już wtedy twierdzili, że Polacy to spolonizowani Litwini i dążyli do likwidacji szkolnictwa polskiego, ale także innych polskich instytucji, jak księgarnie czy kluby sportowe. Polityka litewska zasadniczo charakteryzowała się mniej lub bardziej nasilonymi represjami wobec mniejszości polskiej. W tych warunkach działały polskie organizacje społeczne, w tym sportowe.
Polskie gimnazjum wystawia reprezentację
Najstarsze polskie organizacje sportowe na Litwie powstały w pierwszej dekadzie XX wieku. Były nimi gniazda sokole w Wilnie (1906) i w Kownie (1910). Ich działalność ukierunkowana była głównie na gimnastykę. Rozwój polskiego sportu zahamował czteroletni konflikt światowy. Kolejne lata także nie były sprzyjające, a wpływ miały na to co najmniej dwa czynniki: sytuacja wewnętrzna Litwy oraz pośrednio wojna polsko-bolszewicka. Stabilniejsze podstawy do uprawiania sportu uzyskano w 1920 roku. Wtedy podjęto próbę ponownego zorganizowania polskiego klubu sportowego na miejsce „Sokoła” rozwiązanego w 1919 roku. Wtedy, na początku lat dwudziestych po raz pierwszy usiłowano założyć polski klub sportowy. Ale władze litewskie odrzuciły statut Kowieńskiego Polskiego Klubu Sportowego „Sparta”.
Dopiero dwa lata później, w 1922 roku, doszło do spełnienia marzeń Polaków w Kownie. W połowie kwietnia w litewskich gazetach „Lietuvos”, „Lietuvos sporto” i „Trimito” pojawiły się ogłoszenia o zbliżającym się rozpoczęciu rozgrywek. W zgłoszeniu należało podać: nazwę drużyny, jej skład wraz z rezerwami, informacje o strojach oraz emblematach zespołu. Do rozgrywek zgłosiło się 10 klubów: osiem litewskich, jeden żydowski (Makkabi Kowno) i jeden polski (Klub Sportowy Polskiego Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Kownie, lit. Futbolo klubas Lenkų gimnazja FKLG). Znajomość przepisów futbolu była wśród uczniów bardzo mała, ale za to chęć do gry duża.
W niedzielę, 7 maja 1922 roku na dwóch boiskach kowieńskiego stadionu Ąžuolyne miały się odbyć cztery spotkania w ramach piłkarskich mistrzostw Litwy (lit. Lietuvos futbolo čempionatas). Pierwsze kopnięcie futbolówki w rozgrywkach ligi litewskiej nastąpiło o godzinie 13.00. W pierwszym spotkaniu LFLS I Kowno (lit. Lietuvos Fizinio Lavinimosi Sąjunga, pol. Litewski Związek Wychowania Fizycznego) pokonał LŠS Kowno (lit. Lietuvos šaulių sąjunga, pol. Litewski Związek Strzelecki) aż 5:0.
Dopiero w trzecim spotkaniu na boisko wybiegli gracze polskiego gimnazjum. Ich przeciwnikiem był Šančių LFLS (lit. Lietuvos Fizinio Lavinimosi Sąjunga Šančiu SK, pol. Litewski Związek Wychowania Fizycznego z kowieńskiej dzielnicy Žemieji Šančiai, znanej później jako FK „Kovas” Kowno). Niestety Polacy przegrali 1:2.
Pierwsze zwycięstwo Polacy odnotowali na swoim koncie 14 maja 1922 roku pokonując LŠS Kowno 1:0. Potem były porażki z LFLS I (0:6) oraz z Aviacija Kowno (0:3). Ten ostatni mecz został rozegrany 18 sierpnia 1922 roku. W trakcie spotkania polski bramkarz, zapewne z powodu słabej znajomości przepisów piłki nożnej, wbiegł z piłką w pole karne. Sędzia S. Garbaćiauskas (z LFLS) podyktował rzut karny. Polscy gimnazjaliści w proteście opuścili boisko. Dwa dni później, 20 sierpnia 1922 roku, Wydział Piłki Nożnej wraz z Centralnym Komitetem LSL (lit. Lietuvos sporto lygos, pol. Litewska Liga Sportowa) podjęli decyzję o usunięciu Polaków z rozgrywek „ze względów porządkowych”.
Polska drużyna uzyskała następujące wyniki w rozgrywkach ligowych: LFLS I Kowno 0:6, LFLS Šančiai 1:2, LFLS II Kowno 6:0, LŠS Kowno 1:0, CRK Kowno (lit. Centrinių įstaigų Raštininkų Kuopa, pol. Zespół urzędników instytucji centralnych) 2:1 i Aviacija Kowno 0:3. Łącznie do dyskwalifikacji rozegrano sześć spotkań, z czego trzy zakończyło się zwycięstwem, a trzy – porażką (bilans bramek 10-10).
Przypomnijmy piłkarzy polskiego gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Kownie grających w pierwszych ligowych rozgrywkach Litwy w 1922 roku: bramkarz Mieczysław Sierżański (lit. Mečislovas Seržanskis), Henryk Perkowski (lit. Henrikas Perkovskis), Stanisław Ławcewicz (lit. Stanislavas Lavcevičius), Karol Chodakiewicz (lit. Karolis Chodakevičius), Józef Żebrowski (lit. Juozas Žebrauskas), Gawruniewicz (lit. Gavrunevičius), Antoni Brzozowski (lit. Antonas Bžozovskis), Władysław Liudkiewicz (lit. Vladislavas Liudkevičius), Witold Błażewicz (lit. Vitoldas Blaževičius), Jerzy Strawiński (lit. Ježis Stravinskis) i kapitan zespołu Jerzy Szlesiński (lit. Ježis Šlesoraitis).
Część z tych graczy przyczyniła się później do powstania Polskiego Klubu Sparta Kowno oraz KS Pochodnia. Najpierw w statucie tej ostatniej przewidziano powołanie sekcji gimnastycznej i pod tym szyldem wystawiono własną drużynę piłki nożnej w rozgrywkach litewskiej ligi. Jednak w 1925 roku władze nie dopuściły klubu do rozgrywek. Potem swoich sił próbowała kowieńska Sparta. Ale to już inna, dłuższa historia…
Bibliografia:
- Buchowski Krzysztof, „Polacy w niepodległym państwie litewskim 1919-1940”, Białystok 1999.
- Gąsiorowski Andrzej, „Polski ruch sportowy w Republice Litewskiej 1919-1940”, Olsztyn 2001.
- Kalinauskas Gediminas, „Lietuvos futbolo raida (1905–2018)”, Vilnius 2022.
- Mażul Henryk (red.), „Do mety Wilią znaczonej. Sport polski na Litwie: historia i teraźniejszość”, Wilno 2005.
- Walkowiak Justyna B., „Litewskie nazwiska Polaków”, Słownik etymologiczno-frekwencyjny. Poznań 2019.
Członek Towarzystwa Miłośników Historii oraz Towarzystwa Miłośników Lwowa / Oddział Stołeczny. Miłośnik Bałkanów. Jego ulubionymi miastami są Budapeszt i Lwów. Pasjonuje się historią II Rzeczypospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem historii piłki nożnej, zwłaszcza w odniesieniu do Warszawy i Kresów zarówno tych wschodnich, jak i południowych.