Nagroda Literacka Europejski Poeta Wolności to wyjątkowe wyróżnienie. Przeznaczone jest dla poetek i poetów z Europy, w których twórczości pobrzmiewa odwaga przekraczania granic i budowania kulturowych mostów. Ideą, która przyświeca Nagrodzie, jest łączenie i przybliżanie europejskich kultur, języków i dzieł literackich. Kluczową rolę pełni tu poezja, której wkład w kształtowanie europejskiej wspólnoty buduje silne więzi między narodami. Fundatorem Nagrody Literackiej Europejski Poeta Wolności jest Miasto Gdańsk. Przyznanie Nagrody i towarzyszący Festiwal Europejski Poeta Wolności organizowany przez Instytut Kultury Miejskiej odbywają się raz na dwa lata, począwszy od 2010 roku. Autorka lub autor zwycięskiej książki otrzymuje honorową statuetkę oraz wysoką nagrodę finansową. O wyjątkowości Nagrody Europejski Poeta Wolności świadczy również uhonorowanie pracy tłumaczek i tłumaczy literatury – to oni zgłaszają daną książkę do konkursu, a w przypadku wygranej przełożonego przez nich tomu zostają nagrodzeni.
Na początku każdej nowej edycji konkursu drogą losowania wybierano siedem europejskich państw lub osiem europejskich państw. To właśnie z nich mieli pochodzić autorzy i autorki, których tomiki – wydane w kraju rodzimym na przestrzeni kilku ostatnich lat – mogły być zgłaszane do konkursu przez tłumaczki i tłumaczy. Jury Nagrody, w którego skład wchodzą zawsze wybitni przedstawiciele sztuki i literatury, spośród nadesłanych propozycji wybierało do finału po jednym tomiku z każdego kraju. Wszystkie finałowe tomiki zostały wydane w wersji dwujęzycznej – w języku oryginału i w polskim przekładzie – w serii poetyckiej Europejski Poeta Wolności, w pierwszych edycjach nakładem wydawnictwa Słowo/Obraz Terytoria, a później przez gdański Instytut Kultury Miejskiej. Zwycięski tomik ogłasza się w trakcie uroczystej gali w ramach Festiwalu Europejski Poeta Wolności w Gdańsku.
Od początku istnienia konkursu wydano już po jednym tomiku z każdego kraju europejskiego, w tym z państw regionu Morza Bałtyckiego – Litwy, Łotwy, Estonii, Niemiec, Rosji, Polski oraz Danii, Szwecji, Finlandii, a także – nieleżących bezpośrednio nad Bałtykiem, ale związanych z regionem kulturowo – z Norwegii i Islandii. Kim są poetki i poeci z tych krajów i co odnajdziemy w ich tomikach? W części II artykułu przyjrzymy się tomikom twórców z krajów nordyckich.
Rok 2010: szept lasu ze Szwecji
W pierwszej edycji konkursu w 2010 roku Nagrodę Literacką Europejski Poeta Wolności zdobył białoruski poeta Uładzimier Arłoŭ za zbiór wierszy Prom przez kanał La Manche w tłumaczeniu Adama Pomorskiego, natomiast wśród ośmiu finałowych książek znalazł się również tomik szwedzkiej autorki Birgitty Lillpers pod tytułem Zniknąć albo wejść (Nu försvinner vi eller ingar) w przekładzie Anny Topczewskiej. Birgitta Lillpers (ur. 1958) pochodzi z Orsy w Szwecji. Debiutancki tomik poetycki wydała 1982 roku, a w 2019 roku ukazał się już czternasty. Jest również autorką kilku powieści, z powodzeniem działa także na polu muzyki i fotografii. Zdobyła wiele nagród literackich, m.in. słynną De Nios Stora Pris (Wielkiej Nagrody Poetyckiej Stowarzyszenia Dziewięciu, 2008).
Zniknąć albo wejść to pierwszy tomik poetycki Birgitty Lillpers przełożony na język polski. Głównym jego motywem jest las. Symbolizuje on całość, której człowiek staje się częścią, ilekroć zdecyduje się przekroczyć granicę między drzewami. Trudno nie zwrócić uwagi na ogromny szacunek, z jakim autorka – podobnie jak inni twórcy z krajów kultury skandynawskiej, których tomiki zostały wydane w serii Europejski Poeta Wolności – odnosi się do przyrody. Natura jest tu źródłem natchnienia i refleksji. Stanowi nie tylko cel podróży, ale jest nieodłącznym elementem codzienności, która bywa dla poetki kopalnią metafor i nieoczywistych porównań.
„(…) Po drugiej stronie
jeziorka
pewność.
Bez drżenia wiedzieć
że nikt nie został zdradzony
w podróży. I powierzchnia
jeziorka. A wokół jagody, w czerni. I
koloru wina. I siwa mgła dokoła.
Jak gazowe planety z pierścieniami
brudnego lodu –
a jeziorko migoce bezgłośnie. I zanurzamy się na chwilę (…)”
Birgitta Lillpers Za jeziorkiem, tłum. Anna Topaczewska
Rok 2012: głos z Norwegii
W serii poetyckiej Europejski Poeta Wolności 2012 ukazał się tomik poetki z Norwegii Kristin Berget pod tytułem Der ganze Weg (Der ganze Weg) w tłumaczeniu Justyny Czechowskiej (główną nagrodę otrzymał tomik Dursa Grünbeina Mizantrop na Capri przełożony przez Andrzeja Kopackiego). Kristin Berget (ur. 1975) debiutowała książką poetycką Loosing Louise (2007), zyskując uznanie norweskich krytyków. Obecnie jest już autorką pięciu tomów poezji i jednej powieści, wyróżnioną m.in. Nagrodą im. Stiga Sæterbakkena (2014). Zbiór wierszy Der ganze Weg to jej drugi tomik, wydany w Norwegii w 2009 roku. Autorka szuka w nim odpowiedzi na pytanie, czym jest płeć i jak uwolnić się od narzuconych przez nią form.
„to ciało jest z mięsa
to ciało jest z płci
dokąd mam się udać z tą
wiedzą kładę się na
boku jedną rękę podpieram
o ziemię to nie
podłoga utrzymuje tancerzy
ani ciało opadające na
deski zamykam usta
nie czytam ust wiem, że jeśli
to przeżyję umrę potem”
Kristin Berget *** (to ciało jest z mięsa…), tłum. Justyna Czechowska
W wierszach Kristin Berget płeć przedstawiona jest przede wszystkim jako forma ciała. Postrzeganie człowieka wyłącznie przez jej pryzmat to źródło niezrozumienia, cierpienia i przemocy. Jednym z ludzkich ograniczeń jest również język, przeciw którego zasadom można się jedynie buntować, szukając własnego poetyckiego wyrazu. Przewrotnym aktem buntu może być nawet nadanie tomikowi tytułu w obcym języku (niemieckim). Poetka niejednokrotnie przywołuje postać świętej Katarzyny z Aleksandrii, legendarnej postaci symbolizującej siłę kobiet także w sferze religijnej. Nie stroni bowiem od motywów zaczerpniętych z religii, w poszukiwaniu tego, co jest poza ciałem, czyli tego, co może dać wolność.
Rok 2016: krzyk z Danii
W edycji konkursu w 2016 roku, oprócz zwycięskiego tomiku z Rumunii (Ana Blandiana Moja ojczyzna A4, tłum. Joanna Kornaś-Warwas) pojawił się zbiór wierszy duńskiego poety. Yahya Hassan (1995-2020) określał siebie jako „Bezpaństwowego Palestyńczyka z duńskim paszportem”: urodził się w Aarhus w rodzinie palestyńskich muzułmanów, która wyemigrowała do Libanu, a następnie, w latach 80., do Danii. Jego debiutancki tomik Yahya Hassan. Wiersze (Yahya Hassan. Digte) ukazał się w 2013 roku i od razu stał się sensacją literacką. Otrzymał szereg nagród, m.in. Nagrodę Targów Książki (Bogforum) dla Debiutanta oraz Nagrodą im. Bodil i Jørgena Munch-Petersenów dla Debiutanta Roku 2013. Na rodzimym rynku osiągnął nakład przeszło stu tysięcy egzemplarzy. Książkę na język polski przełożyła Bogusława Sochańska, wybitna tłumaczka literatury duńskiej, w tym baśni Jana Christiana Andersena.
W swoim debiutanckim tomiku, który wzbudził w Danii tak ogromne emocje, Yahya Hassan rozprawia się z osobistymi traumami dotyczącymi przemocy w religijnej rodzinie. Próby rozliczania poprzednich pokoleń i ostra krytyka islamu uwidoczniona w utworach uczyniły z zaangażowanego poety postać kontrowersyjną, a w środowiskach konserwatywnych muzułmanów wręcz znienawidzoną. W 2019 roku ukazał się jego drugi – ostatni – zbiór wierszy Yahya Hassan 2. Poeta zginął w niejasnych okolicznościach wiosną 2020 roku.
„GDY BYŁEM W OŚRODKU OJCU URODZIŁO SIĘ JESZCZE JEDNO DZIECKO
NIE WIEM JAK MA NA IMIĘ
I ZAPOMNIAŁEM CZY TO CHŁOPIEC CZY DZIEWCZYNKA
POSZEDŁEM OJCA W CZASIE ODWIEDZIN U RODZIN
DZIECI SIĘ UCIESZYŁY I CHCIAŁY SIĘ ZE MNĄ BAWIĆ
ALE ICH MATKA NIE POZWOLIŁA MI
DOTYKAĆ JEJ POTOMSTWA
STARSZEGO KTÓRY WCIĄŻ WRACAŁ DO MNIE NA CZWORAKACH
SPOLICZKOWAŁA
ALE JA CIĘ KOCHAM MAMO POWIEDZIAŁ PRZEZ ŁZY
A JA CIEBIE NIE WARKNĘŁA I UDERZYŁA JESZCZE RAZ”
(Yahya Hassan MIŁOŚĆ, tłum. Bogusława Sochańska)
Tomik Yahya Hassan. Wiersze jest jak odważne wyznanie i krzyk rozpaczy zarazem. To obrazowa seria wielu scen – bolesnych wspomnień z przepełnionego przemocą domu rodzinnego, który naznaczył tragedią całe życie poety. Ich prostota i odniesienie do konkretu nasuwało krytykom skojarzenia z twórczością Walta Whitmana. Źródłem cierpienia w poezji Yahyi Hassana jest także trudność w odnalezieniu się w duńskiej kulturze i dojmujące poczucie obcości. Poeta wychował się w getcie, w rodzinie, w której nie wolno mu było mówić po duńsku, a jednocześnie chodził do szkół z językiem duńskim, w których nie mógł mówić po arabsku. Literatura była dla niego szansą nie tylko na uwolnienie się od traum, ale też na odnalezienie swojego języka, możliwością opowiedzenia o sobie własnym głosem.
Rok 2018: Poetka Wolności z Islandii i poeta burzy z Finlandii
W 2018 roku do konkursu nominowano aż dwa tomiki z krajów kręgu kultury skandynawskiej. Jeden z nich okazał się zwycięski: Poetką Wolności została Linda Vilhjálmsdóttir. Jej tomik pod tytułem Wolność (Frelsi) przełożył na język polski Jacek Godek, tłumacz literatury z języka islandzkiego (m.in. powieści, takich jak 101 Reykjavik Hallgrímura Helgasona i Wyspa diabła Einara Kárasona). W finale znalazł się także zbiór wierszy fińskiego poety Erkki Filandera Biała burza przebudzenia (Heräämisen valkea myrsky) w tłumaczeniu Katarzyny Szal.
Tytuł tomiku Lindy Vilhjálmsdóttir (ur. 1958) mówi sam za siebie. Wolności bliżej do spójnego poematu niż do luźnego zbioru wierszy. W tym swoistym traktacie poetyckim, składającym się z prologu i trzech części, autorka przygląda się nowoczesnemu, kapitalistycznemu społeczeństwu, które, z jednej strony, cieszy się dobrobytem, ale z drugiej – zmaga się z traumą po kryzysie ekonomicznym z 2008 roku. W na pozór idealnym świecie znajduje pęknięcia, w nieskrępowanej, liberalnej kulturze dostrzega krępujące więzy. Czy wolności może być „za wiele”? Czy żeby być wolnym wystarczy wyzbyć się zewnętrznych ograniczeń? Surowa, prosta poezja Vilhjálmsdóttir mierzy się z problemami globalnymi i na wskroś współczesnymi: materializmem, konsumpcjonizmem czy katastrofą ekologiczną. Szczególnie to ostatnie budzi w podmiocie lirycznym troskę i niepokój. Ekologia zyskuje w poezji Vilhjálmsdóttir szczególne miejsce: natura nie jest tu jedynie muzą, a siłą potrzebną człowiekowi do przetrwania.
„(…) rozkopaliśmy
ogród rodzinny w całej rozciągłości
pielęgnujemy powinowactwa siedem pokoleń wstecz
i rejestrujemy cały ten kram by zapobiec korupcji
zostało nam tylko
ściąć drzewa rzucające cień na taras
i urządzić od nowa przezroczystymi meblami ogrodowymi
i tymi dobrymi ludźmi którzy nas akceptują (…)”
Linda Vilhjálmsdóttir Wolność, tłum. Jacek Godek
Wolność to trzeci tomik wierszy napisany przez poetkę z Reykjaviku. Prace nad nim trwały siedem lat. Jury Nagrody Literackiej Europejski Poeta Wolności doceniło szczególne podejście autorki do tematu wolności: jak, będąc wolnym, wolności nie zmarnować i nie stracić? Jakie pułapki czyhają na współczesnego, wolnego człowieka? Linda Vilhjálmsdóttir jest cenioną w Islandii zdobywczynią kilku rodzimych nagród literackich, autorką powieści (Lygasaga, 2003) oraz dwóch sztuk teatralnych.
Przyroda zajmuje szczególne miejsce także w tomiku finalisty z Finlandii Biała burza przebudzenia. Erkka Filander (ur. 1993) upatruje wolność w ucieczce człowieka ku naturze, która wyswobadza go z kulturowych ograniczeń. Inspiracją dla tomiku – znów bardziej poematu niż zbioru wielu rozproszonych wierszy – były długie piesze wędrówki. Drzewa, woda, odgłosy natury – znane motywy są tu źródłem wytchnienia i samopoznania. Poezja Erkki Filandera nie jest zaangażowana społecznie czy politycznie, to raczej ukłon w stronę klasyki, przepełniona emocjami liryka, doceniona przez fińskich krytyków literackich za odważny powrót do korzeni na tle współczesnych literackich eksperymentów.
„Przy każdym zbitym oknie przystawałem
i krzyczałem do środka, słuchałem
echa, ważyłem pył.
Ale bardziej,
dużo bardziej chciałem krzyknąć w wodę,
wepchnąć twarz pod powierzchnię,
całkiem jakby jezioro przejaśniło się,
gdy mój głos przytrzymuje chmury na jego powierzchni.
Krzyknąłem w ciebie,
twoje oczy zmieniły kolor.”
Erkka Filander *** (Przy każdym zbitym oknie…), tłum. Katarzyna Szal
Biała burza przebudzenia to poetycki debiut Erkki Filandera. W Finlandii ukazał się w 2013 roku i szybko został wyróżniony prestiżową nagrodą literacką gazety Helsingin Sanomat. W 2016 i w 2018 roku Erkka Filander wydał dwa kolejne tomiki poetyckie. Dużą inspirację stanowi dla niego przede wszystkim twórczość angielskich romantyków, takich jak John Keats czy Percy Bysshe Shelley.
Rok 2022…
W 2020 roku ogłoszono nabór do Nagrody Literackiej Europejski Poeta Wolności 2022. Po raz pierwszy kryterium przyjęcia książki do konkursu to nie pochodzenie autorki czy autora, a język uprawianej poezji. Wśród kilkunastu wylosowanych na najbliższą edycję języków obcych znalazły się również te z państw regionu Morza Bałtyckiego: język estoński, język niemiecki oraz górno- i dolnołużycki, język norweski oraz języki saamskie i język kweński, a także język polski i język kaszubski. Celem kolejnych edycji jest bowiem uwzględnienie i zaprezentowanie wszystkich języków europejskich, także tzw. małych języków, których poezja jest niezwykle rzadko tłumaczona na język polski. Jak zawsze tematem wiodącym pozostaje wolność, we wszystkich odcieniach i interpretacjach.
Ostatecznie Jury Nagrody wybrało pięć tomików, które zostaną wydane w serii Europejski Poeta Wolności i które powalczą o Nagrodę. Wśród wyróżnionych znalazły się dwie poetki z Ukrainy: Kateryna Kałytko (w tłumaczeniu Anety Kamińskiej) i Marianna Kijanowska (w tłumaczeniu Adama Pomorskiego), słoweńska poetka Anja Golob (w tłumaczeniu Marleny Grudy i Miłosza Biedrzyckiego), poetka z Albanii Luljeta Lleshanaku (w przekładzie Doroty Horodyskiej) oraz czeski poeta Petr Hruška (w tłumaczeniu Doroty Dobrew). Mimo że tym razem w zaszczytnym gronie nie znaleźli się żadni twórcy z regionu Morza Bałtyckiego, trzymamy kciuki za dobrą poezję. Kto otrzyma tytuł Poety Wolności?
Wszystkie wiersze i fragmenty pochodzą z tomików wydanych w serii Europejski Poeta Wolności (według kolejności cytowania):
- Birgitta Lillpers Zniknąć albo wejść, tłum. Anna Topczewska, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2009
- Kristin Berget Der ganze Weg, tłum. Justyna Czechowska, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2011
- Yahya Hassan Wiersze, tłum. Bogusława Sochańska, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2015
- Linda Vilhjalmsdottir Wolność, tłum. Jacek Godek, Instytut Kultury Miejskiej, Gdańsk 2018
- Erkka Filander Biała burza przebudzenia, tłum. Katarzyna Szal, Instytut Kultury Miejskiej, 2018
Partnerem publikacji jest Instytut Kultury Miejskiej, organizator festiwalu Europejski Poeta Wolności oraz Gdańskich Spotkań Literackich Odnalezione w tłumaczeniu.
Bałtystka, tłumaczka literatury łotewskiej i litewskiej. Absolwentka Bałtystyki na Uniwersytecie Warszawskim oraz Podyplomowych Studiów Reklamy w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Członkini Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury. Interesuje się kulturą i marketingiem, a szczególnie tym, co łączy oba te obszary. Prowadzi blog o literackiej stronie reklamy: www.smarzewska.com.
