Kowno w XX wieku przeszło drogę od carskiego prowincjonalnego miasteczka-twierdzy do nowoczesnego miasta. W panoramie miasta dobrze widać różne okresy intensywnej urbanizacji w minionym wieku. Wszystkie te okresy spina styl w jakim rozbudowywano Kowno – modernizm. Kownianie najbardziej dumni są z architektury opisywanej przymiotnikiem „narodowy”, ale też architektura okresu sowieckiego czerpała pełnymi garściami z modernizmu.
O tym jak Kowno się zmieniało i jaki jest zamysł urbanistyczny miasta można się dowiedzieć z publikacji „Kowno. XX-XXI wiek. Przewodnik architektoniczny”. Książka opracowana na Litwie przez zespół kilkunastu autorów (historyków sztuki, redaktorów i fotografów) pod redakcją Julji Reklaitė ukazał się w 2017 roku. Za litewską edycję odpowiedzialne jest wydawnictwo „Lapas”. Polska edycja ukazała się w 2018 roku nakładem Fundacji Centrum Architektury.
Na ponad trzystu stronach bogatych w szkice i fotografie autorzy wybrali najważniejsze i najbardziej charakterystyczne budynki Kowna. Każdemu z obiektów poświęcono około jednej strony, na której znajduję się fotografia oraz kilkanaście zdań opisu obiektu. „Karty” budynków przybliżają zamysł architektoniczny oraz wartość artystyczną danego obiektu. Co najważniejsze teksty są atrakcyjne i przystępne nie tylko dla znawców historii sztuki, ale także dla laików pragnących poznać architekturę Kowna, a nie posiadających wiedzy specjalistycznej.
Kowno od A do C
Przewodnik składa się z trzech części opowiadających o najważniejszych zabytkach Kowna. Część zatytułowana „A” jest jednocześnie najbardziej obszerną i najciekawszą z całej książki. W tej części zebrano opisy zabytków z okresu międzywojennego. To w tym okresie miasto przeżywało najszybszą transformację – od prowincjonalnego carskiego miasteczka w nowoczesną (jak na owe czasy i możliwości państwa litewskiego) stolicę. Projektowali je rodzimi architekci interpretując w narodową formę doświadczenie i wykształcenie zdobyte jeszcze na carskich uniwersytetach. Twórcami przestrzeni miejskiej w latach 20. byli głównie absolwenci uczelni petersburskich, w mniejszym stopniu Ryskiego Instytutu Politechnicznego. Dekadę później do grona twórców dołączyli młodzi architekci, którzy chwalili się dyplomami uczelni niemieckich, włoskich i czechosłowackich. Za sprawą tych różnic, narodowa forma kowieńskiego modernizmu międzywojennego rozwijała się czerpiąc inspiracje z dwóch perspektyw. Czerpano z tradycji estetycznych ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a z czasem znaczenia i wpływu nabrały sztuka i rzemiosło ludowe.
Najcenniejszymi budynkami z okresu międzywojennego, które znalazły się na kartach przewodnika są Poczta Główna, gmach przedsiębiorstwa mleczarskiego „Pienocentras”, Muzeum Witolda Wielkiego czy Klub Oficerski. Wszystkie wymienione powstały w latach 30. XX w. i są architektonicznymi wizytówkami Kowna. Łączą one w swojej formie nowoczesność modernizmu oraz nawiązania do tradycji ludowej – doskonałym przykładem tego mariażu jest gmach Poczty Głównej.
Architektura opisana w części „B” dotyczy okresu sowieckiego. Wbrew pozorom (jak wskazuje przewodnik) nie jest to jedynie okres szarości i nudy oraz wielkich blokowisk w dzielnicach Kalniečiai czy Dainava. Architektura okresu sowieckiego w Kownie różni się znacznie od tej powstającej w tym samym czasie innych miastach sowieckich. Wojenną zawieruchę przetrwało kilku architektów, którzy pozostali w mieście i mogli kontynuować swoją działalność, czerpiąc z wzorców wypracowanych w okresie międzywojennym. Świetnym przykładem nakładania się koncepcji przed i powojennych są budynki powstałe w dzielnicy Zielona Góra, które wpisują się w zamysł architektoniczny dla tej części miasta wypracowany w czasie wolnej Litwy.
Oczywiście system gospodarki planowej narzucał określony sposób myślenia także w architekturze. Zmniejszyło się znaczenie artystyczne, a ceniona była przede wszystkim funkcjonalność projektowanych obiektów. Kowieński „sowiecki modernizm” różni się jednak od powszechnego w całym związku „sowieckiego klasycyzmu”, bo tych „klasycznych” akcentów było tu znacznie mniej nie tylko w porównaniu z innymi miastami sowieckiej Litwy, ale i całego „Sojuza”. Przykładem budynku w stylu sowieckim jest zaprojektowany pod koniec lat 40. Dom Kultury Papierni im. Jonasa Janonisa, znajdujący się przy ulicy Romasa Kalanty nr 34, z charakterystyczną kolumnadą od frontu będącą kluczowym elementem „stalinowskiego pseudoklasycyzmu”. Takie rozwiązania upodabnia ten gmach do typowego prowincjonalnego sowieckiego domu kultury, które można znaleźć w wielu miastach i miasteczkach byłego ZSRS. Znamiona „stalinowskiego pseudoklasycyzmu” nosiło także kino „Taika” w przemysłowej dzielnicy Szańce. Ten obiekt nie przetrwał jednak do dziś – rozebrano go w 1998 roku.
Inne przykłady „sowieckiego modernizmu” znajdują się w pobliżu prospektu Vytauto biegnącego przez ścisłe centrum miasta. Okolica ta według zamysłu architektów okresu sowieckiego miała stać się „bramą do miasta”. Wyróżniają się tutaj dwa gmachy: dworzec kolejowy oraz hotel Baltija, dziś pełniący funkcję akademika Uniwersytetu Witolda Wielkiego. W okresie późnego „sowieckiego modernizmu” współczesnego kształtu nabrał budynek Domu Edukacji Politycznej, dziś będący gmachem głównym Uniwersytetu Witolda Wielkiego.
Ostatnia część publikacji czyli „C” opisuje nowe Kowno zbudowane w erze rozwijającej się gospodarki wolnorynkowej. „Westernizacja” przyszła do Kowna dopiero pod koniec lat 90. Pierwsza dekada w wolnym Kownie jest okresem chaosu architektonicznego. Resztki dawnego myślenia ścierały się z nowymi wpływami. Z pewnością okres ten to również renesans architektury sakralnej. Wtedy to kowieńskie kościoły przywrócono znów wspólnotom religijnym, a część budynków o przeznaczeniu sakralnym doczekała się ukończenia. Przykładem takiej wiekowej budowy jest Kościół Zmartwychwstania Pańskiego w dzielnicy Zielona Góra, którego budowę rozpoczęto przed wojną, a ukończono dopiero na początku XXI w.
Przełom wieków to również fala komercjalizacji, która nadciągnęła do Kowna. W mieście zaczęło pojawiać się coraz więcej nowoczesnych banków, galerii handlowych oraz biurowców, co skutkowało poważnymi zmianami w tkance miejskiej. Skrajnym przykładem opisywanym przez autorów przewodnika jest los wspomnianego już budynku kina „Taika”. Musiało ono ustąpić miejsca nowej stacji benzynowej. Najbardziej widocznym i odczuwalnym symbolem kapitalistycznych zmian w kowieńskiej tkance miejskiej jest centrum handlowo-rozrywkowe „Akropolis”. Centrum, które stanęło w miejscu dawnego kompleksu przemysłowego wyssało część życia społecznego z Laisvės Alėja.
Idealny na spacer
Polskie wydanie książki „Kowno. XX-XXI wiek. Przewodnik architektoniczny” zostało przygotowane w ślad za niemieckim i angielskim. Oprócz wymienionych powyżej kilku obiektów autorzy książki pochylają się nad aż 242 obiektami istniejącymi (jak również wyburzonymi) ważnymi dla architektury Kowna. Publikacja z zakresu historii architektury miasta mało znanego w Polsce nie trafi do masowego odbiorcy, będzie jednak niezwykle cenna dla miłośników Litwy i architektury oraz bardziej ambitnych turystów wizytujących Kowno. Spacer po Kownie z recenzowanym przewodnikiem pod ręka wyjaśnia założenia architektoniczne i urbanistyczne miasta, ułatwiając jego poznawanie. Publikacja odczarowuje również wrażenie jakoby Kowno było miastem nudnym i szarym, a pokazuje, że to miejsce wiecznej zmiany, miasto-ogród, a przede wszystkim perła architektury modernistycznej.
„Kowno. XX-XXI wiek. Przewodnik architektoniczny”, red. Julija Reklaitė, tłum. Kamil Pecela, wyd. Fundacja Centrum Architektury, Warszawa 2018
Absolwent historii wojskowości w Akademii Obrony Narodowej i warszawskiego Studium Europy Wschodniej. Jego zainteresowania oscylują głównie wokół dziejów wojska narodowego i sowieckiego na obszarze Łotwy, Litwy i Białorusi.
