Wileńska Galeria Obrazów w Wilnie zaprasza na premierę książki Jolanty Rzegockiej Watching the Virtues. Playbills, Drama and the Teaching of Civic Virtue in the Jesuit Theatre of Poland–Lithuania (“Spektakl cnót. Programy teatralne, dramat i formacja obywatelska w teatrze jezuickim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów”).
Publikacja odsłania fascynującą historię teatru jezuickiego w regionie bałtyckim, jego rolę w edukacji, kształtowaniu postaw obywatelskich oraz w wymianie kulturowej, w kontekście zawirowań geopolitycznych i wielowyznaniowego krajobrazu Rzeczypospolitej, w tym szczególnie w Prusach Królewskich i Wielkim Księstwie Litewskim.
Autorka zajmuje się m.in. rolą Braniewa – kolebki północnej misji jezuickiej. Kolegium w Braniewie, założone w 1564 roku przez kardynała Stanisława Hozjusza, było centrum edukacyjnym dla młodzieży katolickiej z całej północnej Europy. Pierwsze spektakle wystawiane na inaugurację roku szkolnego, takie jak Zuzanna (1569) czy Evangelicus fluctuans (1570), łączyły edukację religijną w duchu kontrreformacyjnym, studia z zakresu wymowy z edukacją obywatelską, przyciągając okoliczną szlachtę, duchowieństwo i młodych adeptów wiedzy z Anglii, Szkocji i Szwecji. Przedstawieniom towarzyszyły dysputy z zakresu teologii, retoryki i poetyki oraz przemówienia w języku greckim i łacińskim. Biskup Hozjusz był nie tylko fundatorem kolegium, lecz także duchowym przewodnikiem sceny jezuickiej, traktując przedstawienia jako instrument rekatolicyzacji i wychowania obywatelskiego. Przypisywano mu symboliczną rolę proroka Daniela w spektaklu Zuzanna, podkreślającą obronę Kościoła katolickiego w regionie religijnie podzielonym.
Teatr jezuicki w regionie bałtyckim
Premiera książki to okazja, aby odkryć teatr jezuicki jako istotny element kultury i edukacji regionu bałtyckiego, przypominający o znaczeniu Braniewa, Wilna i portów bałtyckich w kształtowaniu wymiany kulturowej, edukacyjnej i religijnej w Europie Środkowej.
Jolanta Rzegocka podkreśla, że teatr jezuicki rozwijał się równolegle z teatrami protestanckimi w wielu miastach portowych Rzeczypospolitej – Gdańsku, Elblągu, Królewcu czy Toruniu – stanowiąc część sieci kulturalnej i edukacyjnej regionu Morza Bałtyckiego. Teatr jezuicki był swoistym „laboratorium cnót”, ucząc debaty, sztuki autoprezentacji i zaangażowania na rzecz wspólnoty, jednocześnie przez wiele dekad będąc miejscem spotkania i wymiany pomiędzy katolikami angielskimi, szkockimi, studentami z krajów skandynawskich a Rzecząpospolitą.
Znaczenie regionu Morza Bałtyckiego
Porty bałtyckie umożliwiały przepływ idei, aktorów, studentów oraz książek, a miasta takie jak Wilno i Braniewo stały się ośrodkami kultury i edukacji, przyciągającymi uczonych i twórców z całej katolickiej Europy. Obecność angielskich i szkockich katolików w gronie studentów i profesorów kolegiów jezuickich, jak również intensywnie rozwijające się piśmiennictwo antyjezuickie, działalność wywiadowcza agentów krajów protestanckich, pokazuje, że Morze Bałtyckie było strategicznym regionem wymiany kulturalnej i religijnej.
Braniewo – północna misja i początki teatru jezuickiego
Braniewo było pierwszym miejscem edukacji jezuickiej w Prusach Królewskich, gdzie kolegium otwarto w 1564 roku. Przyciągało ono katolików ze Szwecji, Anglii i Szkocji oraz synów miejscowej szlachty. Założyciel, kardynał Stanisław Hozjusz (1504–1579), dążył do rekatolicyzacji regionu i utworzenia ośrodka edukacyjnego dla młodzieży katolickiej z północnej Europy. W 1578 roku powstało papieskie seminarium, a do 1620 roku kolegium i seminarium w Braniewie były najważniejszymi instytucjami edukacyjnymi dla młodzieży angielskiej i szkockiej na wschód od Renu. Biblioteka kolegium, obecnie w zbiorach biblioteki królewskiej w Uppsali, zawierała dzieła klasyczne, literaturę polemiczną oraz bibliotekę Mikołaja Kopernika.
Teatr szkolny i teatr miejski – dwie tradycje w regionie bałtyckim
Jolanta Rzegocka podkreśla, że teatr jezuicki funkcjonował w regionie bałtyckim obok teatru szkół różnowierczych w Gdańsku, Elblągu, Toruniu, i korzystał ze wspólnego instrumentarium sceniczno-retorycznego. Była to tradycja, która rozwijała się niejako równolegle do teatru miejskiego, w tym do teatru szekspirowskiego, który dotarł do Rzeczypospolitej dzięki aktorom angielskim po zamknięciu przez purytanów teatrów na 18 lat w roku 1642.
Jak zauważa w swojej książce Jolanta Rzegocka, Polacy i Litwini obserwowali angielskich i szkockich katolików poprzez ich obecność w kolegiach jezuickich w Braniewie, Poznaniu i Wilnie już od lat 70. XVI wieku. Pierwsi przybysze, Szkot Robert Abercrombie i Anglik Adam Brock, pełnili funkcje wykładowców i przełożonych, pozostawiając trwały ślad w bibliotekach i dokumentach kolegiów jezuickich Rzeczypospolitej. Inni, jak John Hay, John Wick, William Ogilvie czy Richard Singleton, przyczynili się do rozwoju nauczania w różnych dziedzinach, od filozofii po teologię. Dzięki pracom badaczy tego okresu, dobrze jest znana również fascynująca historia Jamesa Bosgrave’a, profesora matematyki w Akademii Wileńskiej, prześladowanego w Anglii i uwolnionego dzięki interwencji króla Stefana Batorego. Pokazuje ona, że Rzeczypospolita była nierzadko schronieniem dla prześladowanych za wiarę. Najgorliwszym obrońcą ich spraw był Piotr Skarga, który w swoich kazaniach i pismach upowszechniał wiedzę o prześladowaniach w Anglii, a jego tradycję kontynuował XVIII-wieczny jezuicki historyk Jan Antoni Poszakowski, opisując dzieje angielskiego katolicyzmu i męczeństwa w swoich pracach historycznych i hagiograficznych.
Premiera książki i wydarzenia towarzyszące:
Wileńska Galeria Obrazów w Wilnie (Pałac Chodkiewiczów, ul. Didžioji 4), 14 listopada 2025 roku, godz. 17:00
Zespół Słudzy Pieśni/Giesmių Tarnai (kier. Waldemar Dadeło) wykona XVII-wieczne pieśni z najstarszych śpiewników jezuickich i różnowierczych Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Gośćmi spejalnymi wydarzenia będą prof. Helmutas Šabasevičius, teatrolog, wybitny krytyk sztuki (LMTA) i dr Liudas Jovaiša, historyk, znawca historii Kościoła oraz Towarzystwa Jezusowego (Uniwersytet Wileński).
O Autorce:
Dr Jolanta Rzegocka, wilnianka z pochodzenia, wykładowczyni Uniwersytetu Ignatianum w Krakowie i członkini Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy, zbadała ponad 800 programów teatralnych z XVII–XVIII wieku z archiwów wileńskich, polskich i rzymskich, w tym nieznany dramat o św. Tomaszu Morusie z 1765 roku z kolegium lwowskiego.
Zapisz się na newsletter!
Na Twoją skrzynkę e-mailową będę trafiały informacje o nowych publikacjach oraz o promocjach.
Przegląd Bałtycki powstał w styczniu 2015 r. Serwis dostarcza informacji nt. państw regionu Morza Bałtyckiego.
