Początki łatgalskiej tradycji piśmiennictwa sięgają 1730 roku, kiedy opublikowano śpiewnik katolicki. Pierwszą drukowaną książką łatgalską, która przetrwała do dzisiaj jest jednak Evangelia Toto Anno z 1753 roku, czyli Ewangelie na cały rok. W 2004 roku Instytut Języka Łotewskiego Uniwersytetu Łotewskiego wydał ją reprintem pod nazwą: Evangelia Toto Anno 1753. Pirmā latgaliešu grāmata (Ewangelia na cały rok 1753. Pierwsza książka łatgalska).
Łatgalia (d. Inflanty Polskie) odegrała ważną rolę w dziejach ziem łotewskich, różniła się jednak swoją specyfiką od szwedzkiej Liwonii oraz Kurlandii i Semigalii, co wynikało z podziału terytorialnego, wyznaniowego, a co za tym idzie, z czasem i w pewnej mierze – językowego. 300-letnie oddzielenie od luterańskiej części ziem łotewskich, które były przede wszystkim w niemieckiej i szwedzkiej sferze wpływów, ukształtowały Łatgalię na setki lat. W dawnych Inflantach Polskich były z kolei mocne wpływy Kościoła katolickiego oraz szeroko rozumianej kultury słowiańskiej. Jurysdykcja katolickiej Rzeczypospolitej również odcisnęła swoje mocne piętno ze wszystkimi plusami i minusami. Już w XVII wieku zaczęła kształtować się łatgalska odrębność (lokalna tożsamość), z jednej strony wynikająca z opozycji wobec luterańskiej części ziem łotewskich, a z drugiej strony wobec rosyjskich staroobrzędowców, potem prawosławnych i ogólnie Słowian. W okresie przynależności do Imperium Rosyjskiego ważną formę ochrony przed rusyfikacją stanowił Kościół katolicki, w którym oprócz łaciny wykorzystywano także lokalne gwary łatgalskie.
Na początku XVII wieku, wraz z pojawieniem się Szwedów, Jezuici zostali zmuszeni do opuszczenia Rygi i Kiesi (łot. Cēsis) i przenieśli się do Dyneburga oraz Iłukszty (łot. Ilūkste). Wyuczony przez nich dialekt łotewski spod Rygi i Kiesi różnił się jednak znacząco od gwary miejscowej ludności łatgalskiej, więc postanowili oni nauczyć się lokalnej mowy, aby lepiej rozumieć wiernych i z większą łatwością docierać do nich ze słowem bożym. Opracowanie pierwszych norm języka łatgalskiego przypada zatem duchownym Jezuitom. Tak zaczęły powstawać po łatgalsku najpierw roczne raporty kościelne (datowane na okres od 1725 roku) a z czasem książeczki z pieśniami religijnymi i innego typu teksty. Można wydzielić trzy okresy w dziejach łatgalskiego języka pisanego: 1) od początku XVIII wieku do lat 70. XIX wieku; 2) okres zakazu druku łacinką tekstów łatgalskich (od lat 70. XIX wieku do początku wieku XX); 3) od początku XX wieku (najczęściej podaje się tutaj rok 1904 – zniesienie zakazu druku łacinką tekstów łatgalskich) do dzisiaj.
Początki łatgalskiego druku i Evangelia Toto Anno
Ze wzmianek w późniejszych publikacjach wiemy, że pierwszą wydrukowaną łatgalską książką mogły być prawdopodobnie katolickie pieśni pt. Katoliszka Dzismiu gromota Diwam wyssuwarygam por gâdu un Łatwiszim por izmociejszonu, sarakstita un izdrukowota Wilniê pi Baznickungu Jezuitu 1730 godâ. Pieśni zostały wydane dwukrotnie, w roku 1730 oraz 1765, ale nie zachował się żaden egzemplarz do dzisiaj. Z tego też powodu trwają wśród lingwistów dyskusje, czy rzeczywiście zostały one wydane po łatgalsku. Pieśni tych nie umieścił również w swoim spisie z 1885 roku pośród łatgalskich publikacji Gustaw Manteuffel.
Pierwszą zachowaną do dzisiaj książką jest tłumaczenie Evangelii Toto Anno, wydane w Wilnie w 1753 roku. Niektórzy badacze, jako miejsce druku podają też Asūne, miejscowość położoną kilka kilometrów od współczesnej granicy łotewsko-białoruskiej. Jak można przeczytać na stronie tytułowej, Ewangelia została „zasponsorowana przez kilku duchownych z Liwonii, przetłumaczona na nowo na najczęściej używany dialekt łotewski”. Zwrot „przetłumaczona na nowo” sugeruje, że mogło istnieć wcześniejsze wydanie, niewykluczone że już z 1672 roku. Przekład z 1753 roku przypisuje się tradycyjnie Jezuitom, Gustaw Manteuffel wskazuje tutaj na Jezuitę Jana Łukaszewicza jako na tłumacza. Informacja ze strony tytułowej sugeruje jednak, że przekład mógł zostać dokonany nie przez Jezuitów, a przez kilku świeckich duchownych, których nazwiska pozostają do dzisiaj nieznane. Rozstrzygnięcie tej kwestii wymaga jeszcze badań i dotarcia do dodatkowych źródeł archiwalnych.
Ewangelia z 1753 roku z dodatkowymi pieśniami jest niewielką książką wydrukowaną łacińskimi literami, ale na „polski sposób”, czyli z wykorzystaniem polskich liter, a nie alfabetu opracowanego przez Jana Husa i zaadaptowanego do większości języków słowiańskich, z wyjątkiem polskiego. Tłumacze Ewangelii użyli też dwóch znaków diakrytycznych: ` oraz ˆ. Pierwszym, jak napisano we wstępie, posługiwano się do zaznaczenia długich samogłosek, ale użyto go też kilkukrotnie przy samogłoskach krótkich. Drugi znak ˆ odnosi się do akcentu cyrkumfleksowego (czyli pokazania czytelnikowi intonacji opadającej). Język publikacji wskazuje na dialekt z południowych regionów Łatgalii i są tam zarówno cechy fonetyczno-gramatyczne występujące we współczesnych gwarach łatgalskich, jak i archaiczne z tamtego okresu, które nie zachowały się. Można też znaleźć szereg wyrazów charakterystycznych dla gwar łatgalskich, jak np.: soła ‘wioska’, bierzums ‘jednostka długości’, wuszkas ‘owca’, izbudawot ‘wybudować’ oraz szereg leksemów związanych ze sferą sacrum, jak np.: spowiede ‘spowiedź’, pakuta ‘pokuta’, godnys ‘godny’. Analiza tekstu pokazuje liczne zapożyczenia składniowe z łaciny (z której przetłumaczono sporą część Ewangelii, pozostałe fragmenty z polskiego), należy jednak podkreślić, że tłumaczami tekstów religijnych na łatgalski byli głównie Polacy i Litwini, co również miało wpływ na jakość tłumaczenia i zapożyczenia. Wpływy litewskie są jednak nieliczne, można wymienić kilka słów, jak np.: żeme ‘ziemia’ (lit. žemė), bażnieyca ‘kościół’ (lit. bažnyčia) czy ir ‘i, oraz’ (lit. ir). Znajdujemy także zapożyczenia z języków słowiańskich, jednak nie jest ich zbyt wiele, co wynika z religijnego charakteru tekstu. Poza wyżej wspomnianymi leksemami ze sfery sacrum, które są polonizmami (spowiede, pakuta, godnys), mamy ponadto: gospods ‘Pan, gospodarz’ (< ros. господь, pol. gospodarz), grasis ‘grosz’ (< pol. grosz), grobs ‘grób’ (< ros. гроб, pol. grób), ràkawotis ‘rachować’ (< pol. rachować), czy rakunka ‘rachunek’ (< pol. rachunek).
Reprint Evagelii Toto Anno 1753 z 2004 roku
Po wielu latach od opublikowania Ewangelii pracownicy Instytutu Języka Łotewskiego Uniwersytetu Łotewskiego w Rydze (wcześniej Akademii Nauk Łotwy) podjęli się przygotowania do druku reprintu z okazji 250-lecia publikacji oraz pozwolenia na druk po łatgalsku łacinką w 1904 roku. Redakcją tekstu zajęła się prof. Ilga Jansone, a dr Anna Stafecka opracowała indeksy, wstęp od redaktorów i była redaktorem odpowiedzialnym za całość prac. Należy też nadmienić, że obie panie pochodzą z Łatgalii. Publikacja składa się z kilku części i otwiera ją słowo od redaktorów. Drugą część stanowi reprint liczący 111 stron + 6 stron erraty i indeksu (część z Ewangelią została wyróżniona graficznie typem i kolorem papieru, wystylizowanym na dawną publikację). Po przedruku umieszczono odsyłacze z tłumaczeniem łacińskich i polskich fragmentów oraz obszerny, liczący 100 stron, indeks-słowniczek, gdzie ukazano leksemy z tłumaczeniem na język łotewski z jego wszystkimi formami gramatycznymi. Publikację zamyka charakterystyka samej Evangelii Toto Anno oraz opis dziejów piśmiennictwa w Łatgalii (w językach: łotewskim, łatgalskim, litewskim i angielskim).
Evangelia Toto Anno 1753 stała się w XVIII wieku nie tylko swoistego typu podręcznikiem języka łatgalskiego, ale przede wszystkim była powszechnie używanym w praktykach religijnych modlitewnikiem. Niewątpliwie odegrała bardzo ważną rolę w codziennej pracy duchownych, umożliwiając im sprawne dotarcie do wiernych ze słowem bożym w ich własnym języku. Z perspektywy ponad 250 lat historii łatgalskiego piśmiennictwa zajmuje niezmiernie ważne miejsce dla łatgalskiej kultury, języka i tożsamości.
Wybrane źródła:
- Dini Pietro U., Foundations of Baltic Languages. Vilnius 2014.
- Evangelia Toto Anno. Pirmā latgaliešu grāmata, red. A. Stafecka, I. Jansone, Rīga 2004.
- Jankowiak M., Funkcjonowanie języka łatgalskiego w sytuacji wielokulturowości i wielojęzyczności, „Zeszyty Łużyckie” 50, 2016, s. 273-296.
- Leikuma L., Nu latgalīšu raksteibas normeišonas vēstures, [w:] Bīskapa Pētera Stroda mantojums, Rīga 1992, s. 86–96.
- Stafecka A. 2013. Latgaliešu rakstu valoda, [w:] A. Veisbergs (red.), Latviešu valoda, Rīga 2013, s. 267–284.
- Wicherkiewicz T., Regionalne języki kolateralne Europy – porównawcze studia przypadku z polityki językowej, Poznań 2014.
- Zubiński T., Historia literatury łotewskiej i łatgalskiej. Od początków piśmiennictwa do II Atmody (1987–1991), z uwzględnieniem dziejów literatury tworzonej w języku liwskim, Sandomierz 2010.
- Стафецка А., Влияние польского и некоторых других соседних языков на латгальскую письменность XVIII–XIX веков, [w:] (red. J. Mędelska, Z. Sawaniewska-Mochowa) Językowe i kulturowe dziedzictwo Wielkiego Księstwa Litewskiego. Księga jubileuszowa na 1000-lecie Litwy, Bydgoszcz 2010, s. 150-157.
Zajmuje się językowym i kulturowym pograniczem słowiańsko-bałtyckim. Absolwent warszawskiej białorutenistyki i polonistyki. Studiował w Studium Europy Wschodniej UW. Współpracował z Fundacją im. Kazimierza Pułaskiego jako ekspert ds. państw bałtyckich i obwodu kaliningradzkiego. W latach 2008-2017 pracował w Instytucie Slawistyki PAN. Od 2018 pracownik Instytutu Słowiańskiego Akademii Nauk Republiki Czeskiej. Najlepiej czuje się na Białorusi, Łotwie i w Szwecji.
