7 listopada 2020 roku w Ostrowcu na Białorusi oficjalnie oddano do użytku pierwszą w tym kraju elektrownię jądrową. Według założeń ma ona produkować 18 mld kilowatogodzin energii elektrycznej rocznie. Pierwszy blok elektrowni ma zacząć pracować z pełną mocą w 2021 roku. Natomiast drugi blok elektrowni ma zostać uruchomiony w 2022 roku. Prezydent Białorusi Aleksander Łukaszenka na otwarciu obiektu powiedział: „To historyczny moment, nasz kraj staje się potęgą nuklearną”. Białoruska inicjatywa wpływa nie tylko na sytuację gospodarczą kraju, ale także na kraje sąsiadujące z Białorusią.
Białoruska elektrownia jądrowa w Ostrowcu, chociaż powstała jako projekt gospodarczy, ma także znaczenie polityczne. Na tą dwuwymiarowość wskazuje Anna Dyner, analityk Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych: „Jej powstanie, przy wsparciu Rosji, miało pokrzyżować plany budowy nowej elektrowni jądrowej na Litwie. Z kolei sprzedaż energii elektrycznej do państw UE miała zapewnić Białorusi dodatkowe dochody”. Obiekt w Ostrowcu powstał przy wielkim wsparciu Rosji. Został on sfinansowany ze środków pozyskanych z Rosji w formie kredytu i zbudowany przez rosyjską spółkę Rosatom, którego dyrektor generalny Aleksiej Lichaczew brał udział w uroczystości otwarcia elektrowni. W związku z decyzją państw Unii Europejskiej o niekupowaniu białoruskiej energii, projekt mocno stracił na znaczeniu gospodarczym. Anna Dyner zauważa, że ta decyzja powoduje zwiększenie białoruskiego uzależnienia od Rosji: „Białoruś w najbliższych latach będzie musiała spłacić kredyt zaciągnięty na inwestycję, to z Rosji będzie pozyskiwać paliwo jądrowe i tam sprzedawać energię elektryczną”.
Projekt w elektrowni w Ostrowcu od lat jest jednym z ważniejszych wyzwań dla najbliższych sąsiadów – państw bałtyckich, a zwłaszcza Litwy. Litwa 20 kwietnia 2017 roku, a więc na kilka lat przed otwarciem obiektu, przyjęła ustawę o niezbędnych środkach przeciw zagrożeniom stwarzanym przez niebezpieczne elektrownie jądrowe w krajach trzecich. Celem ustawy było ustanowienie ogólnych zasad, warunków i etapów realizacji ochrony systemu elektroenergetycznego Republiki Litewskiej i jej rynku energii elektrycznej przed dostępem energii elektrycznej z państw trzecich, w których znajdują się niebezpieczne elektrownie jądrowe. Zapis o ograniczeniu importu energii elektrycznej z państw trzecich przewiduje wyjątek dla energii niezbędnej dla zapewnienia niezawodności systemu elektroenergetycznego Republiki Litewskiej[1].
Litwa od razu po uruchomieniu elektrowni wstrzymała handel energią z Białorusią. Na taki krok nie zdecydowała się od razu Łotwa. Białoruś jest dla Łotwy ważnym partnerem handlowym, port w Rydze jest jednym z głównych korytarzy tranzytowych dla białoruskiego eksportu. Łotwa obawiała się również szybszego odłączenia sieci energetycznych od Rosji. Łotwa nie jest w stanie sama pokryć całego zapotrzebowania na energię elektryczną. Mimo to podczas posiedzenia łotewskiego rządu 25 sierpnia 2020 roku, ministrowie podjęli decyzję o wstrzymaniu handlu energią z Białorusią w przypadku uruchomienia elektrowni. Estonia w geście solidarności z pozostałą dwójką partnerów wstrzymała kontakty energetyczne z Białorusią. Powstrzymanie napływu białoruskiej energii zależy jednak przede wszystkim od operatorów krajowych systemów przesyłowych tych państw. Sieć energetyczna państw bałtyckich jest częścią Zintegrowanego Systemu Elektroenergetycznego zwanego pierścieniem BRELL. Obejmuje on systemy przesyłowe Białorusi, Rosji i państw bałtyckich. Fizyczny przepływ energii elektrycznej pomiędzy Białorusią, Rosją i krajami bałtyckimi ma być utrzymany do końca 2025 roku, kiedy powinna zostać zakończona synchronizacja sieci bałtyckich z siecią kontynentalną (CEN) poprzez Polskę.
Jak zauważa Tomas Janeliūnas profesor Uniwersytetu Wileńskiego: „Wspólne rozwiązanie polegające na bojkocie przez kraje bałtyckie handlu białoruską energią elektryczną nie zostało jeszcze wypracowane, ponieważ Łotwa woli zachować otwartą opcję handlu z Rosją. Opcja ta w istocie pozwoliłaby na wprowadzenie białoruskiej energii elektrycznej na bałtycki rynek energii elektrycznej, ponieważ możliwości oddzielenia białoruskiej energii elektrycznej od rosyjskiej w pierścieniu BRELL są niewielkie lub żadne”. 3 lutego 2021 roku litewski minister energetyki Dainius Kreivys powiedział, że Litwa do tej pory zapłaciła prawie 4 mln euro za energię elektryczną z Ostrowca, która przedostała się przez granice łotewsko-rosyjską. Kwota ta osiągnie 120 mln euro rocznie, jeśli handel między Rosją a Łotwą będzie kontynuowany na dotychczasowym poziomie. Litewska Krajowa Rada Regulacji Energetyki oraz krajowy operator systemu przesyłowego Litgrid poinformowały, że handel energią elektryczną krajów bałtyckich z Rosją wzrósł 3,5-krotnie od stycznia, kiedy elektrownia jądrowa na Białorusi rozpoczęła komercyjną produkcję energii[2]. Z punktu widzenia gospodarczego, kupowanie energii elektrycznej z Białorusi może znacznie opóźnić synchronizację sieci bałtyckiej z kontynentalną.
Opinia międzynarodowa wobec elektrowni w Ostrowcu
Największy niepokój w Wilnie budzi jednak kwestia bezpieczeństwa białoruskiej elektrowni. Podczas budowy elektrowni dochodziło do wielu poważnych incydentów. Nawet po jej oficjalnym uruchomieniu wciąż dochodzi tam do niepokojących sytuacji. Dwa dni po otwarciu, elektrownia została z powrotem zamknięta z powodu awarii systemu elektrotechnicznego. Władze białoruskie niechętnie przekazują takie informacje w odpowiednim czasie, co prowadzi do braku zaufania. „Największe obawy Litwy budzi fakt, że elektrownia atomowa znajduje się zaledwie 50 km od Wilna. W przypadku poważnej awarii może być konieczna ewakuacja całej stolicy Litwy, a wody rzeki Wilii, która jest głównym źródłem wody pitnej w Wilnie, mogą zostać zanieczyszczone” – dodaje Tomas Janeliūnas.
W 2017 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych Litwy opublikowało oświadczenie w sprawie budowy elektrowni jądrowej w Ostrowcu, w którym wymienia naruszenia prawa międzynarodowego ze strony Białorusi. Budowa elektrowni w Ostrowcu narusza konwencję z Espoo, która zakłada przeprowadzenie ocen oddziaływania na środowisko we wczesnym etapie planowania, a czego zdaniem Litwy, Białoruś nie zrobiła. Nie koordynując miejsca lokalizacji budowy elektrowni jądrowej, Białoruś naruszyła konwencję o bezpieczeństwie jądrowym. W maju 2013 roku Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej, biorąc pod uwagę konsekwencje awarii elektrowni w Fukushimie, przyjęła zalecenie, aby nie budować elektrowni jądrowych w miejscach oddalonych o mniej niż 100 km od dużych miast, z kolei odległość pomiędzy Wilnem a białoruską elektrownią wynosi 50 km. Ograniczając dostęp społeczeństwu litewskiemu do informacji w sprawie elektrowni, Białoruś naruszyła także konwencję z Aarhus. Konwencja ta zakłada prawo do informacji, do udziału w podejmowaniu decyzji oraz prawo do czystego środowiska[3].
Z drugiej strony IAEA – Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej na podstawie misji wysłanej do Białorusi w dniach 24.02-04.03, oceniała elektrownię w Ostrowcu jako dobrą i przygotowała dla Białorusi listę rekomendacji i sugestii mających na celu usprawnić działanie elektrowni[4]. Z raportu możemy także wyczytać, że grupa ekspertów nie ma zastrzeżeń co do kwestii związanych z bezpieczeństwem atomowym. W zakresie kwestii finansowych, IAEA widzi problem w mechanizmach finansowania gospodarki odpadami. W obszarze bezpieczeństwa środowiska IAEA nie stwierdziła żadnych nieprawidłowości. Kwestia, która została negatywnie oceniona przez komisję są ramy prawne. Komisja rekomenduje, aby Białoruś przestrzegała umów międzynarodowych, a także powinna skonsolidować i wzmocnić system prawny, aby skutecznie wspierać swój program energii jądrowej.[5]
11 lutego 2021 roku Parlament Europejski przyjął rezolucję, w której wyraził zaniepokojenie z powodu lokalizacji elektrowni, jej przyśpieszonym włączeniem do użytku, z pominięciem najwyższych zasad ochrony środowiska, bezpieczeństwa jądrowego i zaleceń Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej. Zwraca także uwagę na brak przejrzystości informacji związanych z problemami technicznymi reaktora. Parlament Europejski domaga się natychmiastowego zapewnienia poszanowania wszelkich norm bezpieczeństwa jądrowego i środowiskowego. Domaga się także konstruktywnej współpracy Białorusi z innymi organami międzynarodowymi. Podkreślono strategiczne znaczenie synchronizacji bałtyckiej sieci elektroenergetycznej z europejską siecią kontynentalną. Zwrócono uwagę na to, że działanie elektrowni jądrowej w Ostrowcu nie powinno przeszkodzić w desynchronizacji sieci państw bałtyckich od sieci BRELL. W rezolucji wyrażono pełną solidarność z obywatelami Białorusi i państw europejskich, których budowa elektrowni w Ostrowcu bezpośrednio narusza. Zobowiązuje ona także przewodniczącego parlamentu do przekazania niniejszej rezolucji Komisji, Radzie oraz rządom i parlamentom państw członkowskich[6].
Elektrownia w Ostrowcu jest projektem zmieniającym rzeczywistość gospodarczą oraz polityczną w tej części Europy. Mimo że jego ekonomiczne zalety zostały zablokowane przez sankcję państw bałtyckich, to nadal elektrownia jest ważnym czynnikiem politycznym. Jest ona sprawdzianem solidarności współpracy regionalnej pomiędzy Litwa, Łotwą i Estonią.
Tekst powstał dzięki pomocy Anny Marii Dyner z Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, dr Aleksandry Kuczyńskiej-Zonik z Instytutu Europy Środkowej i prof. Tomasa Janeliūnasa z Uniwersytetu Wileńskiego.
Bibliografia:
- EU Commissioner: We have no evidence Baltics trade in Astravyets power, https://news.err.ee/1608108253/eu-commissioner-we-have-no-evidence-baltics-trade-in-astravyets-power
- Fundamental problems of the Astravets Nuclear Power Plant under construction in Belarus, Minister of Foreign Affairs of the Republic of Lithuania
- Law on necessary measures of protection against the threats posed by unsafe nuclear power plants in third countries, https://e-seimas.lrs.lt/portal/legalAct/lt/TAD/74d3ebb07bfc11e7aefae747e4b63286
- Mission report on the integrated nuclear infrastructure review (INIR)- phase 3, International Atomic Energy Agency, https://www.iaea.org/sites/default/files/documents/review-missions/inir-3-mission-belarus-040320.pdf
- Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 lutego 2021 r. w sprawie bezpieczeństwa elektrowni jądrowej w Ostrowcu (Białoruś), Parlament Europejski
Przypisy:
[1] Law on necessary measures of protection against the threats posed by unsafe nuclear power plants in third countries, https://e-seimas.lrs.lt/portal/legalAct/lt/TAD/74d3ebb07bfc11e7aefae747e4b63286 (dostęp: 02.03.2021).
[2] EU Commissioner: We have no evidence Baltics trade in Astravyets power, news.rr.ee, https://news.err.ee/1608108253/eu-commissioner-we-have-no-evidence-baltics-trade-in-astravyets-power (dostęp: 03.03.2021).
[3] Fundamental problems of the Astravets Nuclear Power Plant under construction in Belarus, Minister of Foreign Affairs of the Republic of Lithuania, https://www.urm.lt/default/en/news/fundamental-problems-of-the-astravets-nuclear-power-plant-under-construction-in-belarus- (dostęp: 03.03.2021).
[4] Mission report on the integrated nuclear infrastructure review (INIR)- phase 3, International Atomic Energy Agency, https://www.iaea.org/sites/default/files/documents/review-missions/inir-3-mission-belarus-040320.pdf, s. 10-11 (dostęp: 24.04.2021).
[5] Ibidem, s. 43-45.
[6] Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 11 lutego 2021 r. w sprawie bezpieczeństwa elektrowni jądrowej w Ostrowcu (Białoruś), Parlament Europejski, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2021-0052_PL.html (dostęp: 03.03.2021).
Student I roku studiów magisterskich na kierunku stosunki międzynarodowe na Uniwersytecie Łódzkim. Absolwent studiów licencjackich na kierunku stosunki międzynarodowe i specjalizacji polityka międzynarodowa i dyplomacja na Uniwersytecie Łódzkim. Interesuje się polityką zagraniczną regionu Europy postsowieckiej i Kaukazu.