Kraje północnej Europy fascynują, intrygują, są źródłem wzorów kulturowych, a także wzbudzają debaty i inspirują zmiany społeczne w innych częściach kontynentu i świata. Ta popularność sprawiła, że terminy takie jak „Skandynawia”, „Norden”, „kraje nordyckie” stały się niejako markami znanymi na całym świecie. O ile przywodzą na myśl określone skojarzenia, to trudniej ustalić ich uniwersalną definicję czy wyznaczyć ich precyzyjne granice geograficzne.
Niniejsze opracowanie zmierza do oglądu skomplikowanych kontekstów posługiwania się pojęciami „Skandynawia” i „Norden”[1]. Oba te terminy stosowane są zamiennie, a przecież mają one różne znaczenia. Wynika to z uwarunkowań historycznych, geograficznych oraz nawyków posługiwania się tymi terminami. Celem jest zainicjowanie dyskusji nad tymi pojęciami. Zapewne pogłębienie badań multidyscyplinarnych: lingwistycznych, politologicznych, geograficznych etc. pozwoli doprowadzić do głębszej refleksji i ustalić zakresy tych terminów.
Nazwa Skandynawia jest powszechnie używana, a przy tym nie posiada sprecyzowanego kręgu państw, które tym mianem się określa. Najczęściej są to kraje, które leżą na Półwyspie Skandynawskim, czyli Norwegia i Szwecja. Jednak i tu przychodzą problemy, polegające na tym, że jest on tylko częścią większego obiektu geograficznego, jakim jest Półwysep Fennoskandzki, na którym mieści się także Finlandia[2]. A przecież także i ten kraj zaliczany jest do kręgu państw skandynawskich. A zatem na samym Półwyspie Skandynawskim leżą, w sensie geograficznym, tylko dwa państwa Norwegia i Szwecja, chociaż, ze względu na tradycje historyczne zalicza się tu także Danię, a przecież jej terytorium nie leży na Półwyspie Skandynawskim, a rozciąga się na Półwyspie Jutlandzkim oraz licznych wyspach m.in. Fionia i Zelandia. W skład Danii wchodzą także odległe geograficznie Wyspy Owcze, oraz położona na kontynencie północnoamerykańskim Grenlandia, będącą autonomiczną częścią państwa. Dania od początku swojej państwowości aż po wiek XVII zajmowała południową część Półwyspu Skandynawskiego Skanię. To właśnie od nazwy tej prowincji wywodzi się termin „Skandynawia”.
Rozumienie pojęcia „Skandynawia” dodatkowo komplikuje jego stosowanie w różnych dziedzinach: kultury, literatury, sztuki, historii, gospodarki, politologii czy prawa. Szczególnie literatura, której zasięg terytorialny wyznacza mitologia skandynawska oraz staronordyjskie teksty, które powstawały od IX do XV stulecia. Stanowią one wspólne dziedzictwo piśmiennicze wszystkich narodów, leżących na północy Europy[3]. Historycy nazwą Skandynawia obejmują zwykle tylko trzy kraje: Danię, Norwegię i Szwecję. Wynika to z powiązań historycznych tych krajów: Wikingów, wspólnych władców w okresie unii kalmarskiej (istniała w latach 1397–1523), a także idei zjednoczeniowych skandynawizmu (panskandynawizm), które narodziły się i szeroko rezonowały w XIX stuleciu oraz powiązań kulturowych – podobne języki, wiara w konfesji luterańskiej, a także unia monetarna w XIX stuleciu[4]. Pośród wymienionych elementów łączących Skandynawów szczególnie ważne miejsce zajmowali Wikingowie[5]. To oni zainicjowali powstanie tych północnych narodów i państw.
Kolejnym istotnym czynnikiem, który wpłynął na zakres pojęciowy, terminów „Skandynawia” i „Norden” była kultura. Już w średniowieczu była ona silnie związana z kulturą łacińską. To dało Skandynawom pomost do kultury europejskiej. Spośród najważniejszych elementów kultury północy należy wymienić chociażby Eddę poetycką, sagi i dzieła historiograficzne w piśmiennictwie islandzkim oraz spisany po wiekach fiński epos narodowy Kalewala; norweskie drewniane kościoły słupowe, duńskie malarstwo ścienne w kościołach czy szwedzkie kowalstwo artystyczne i gotlandzkie witraże”[6]. Jednak rewolucyjnym krokiem, który zainicjował narodziny ogólnoskandynawskiej kultury było odrzucenie katolicyzmu i przyjęcie konfesji augsbursko-luterańskiej, w pierwszej połowie XVI stulecia. Jednym z obowiązków tego wyznania było czytanie Pisma Świętego, w konsekwencji przyniosło to pozytywne skutki oświatowe. Kościoły luterańskie zainicjowały nauczanie nauki czytania, zwłaszcza na wsiach, tym samym przyczyniły się do podniesienia poziomu umysłowego skandynawskich społeczeństw. Wówczas to przodowały one na tle innych krajów europejskich. Utarła się tradycja codziennego czytania Biblii w rodzinie. Aby to ziścić, należało podjąć trud przetłumaczenia Biblii na języki narodowe, a to przyczyniło się też „pośrednio do rozwoju poczucia narodowego Skandynawów, wspomagając w ten sposób proces powstawania społeczeństw i państw”[7]. Z drugiej strony protestantyzm inicjował powstanie ponadnarodowej wspólnoty Skandynawów.
„Skandynawia” a „Norden”
I tak stajemy przed koniecznością sprecyzowania relacji pomiędzy pojęciami „Skandynawia” a „Norden”. Wiadomo bowiem, że słowa „skandynawski” i „nordycki” nie stanowią ekwiwalentu językowego, nie mogą być zatem używane zamiennie. Termin państwa nordyckie obejmuje kraje należące do Rady Nordyckiej. Warto dostrzec, że zazwyczaj tylko Duńczycy, Norwegowie i Szwedzi nazywają siebie Skandynawami. W krajach tych jest powszechnie przyjęta i akceptowana definicja Skandynawii, która obejmuje kraje leżące na Półwyspie Skandynawskim i ze względów historycznych Danię. Inaczej postrzegają to Finowie, którzy zdecydowanie odrzucają, aby zaliczać ich do Skandynawów. Uznają wspólne wartości, ukształtowane przez Skandynawów, jednakże wolą być przyporządkowani do grupy krajów nordyckich, używają tu określenia pohjoismaat.
Pojęcie „Norden” formalnie wprowadzono i usankcjonowano w Radzie Nordyckiej, powstałej w 1952 roku, która swoją działalność rozpoczęła w lutym następnego roku[8]. Przygotowania związane z powstaniem tej organizacji rozpoczęto jednak znacznie wcześniej. „Z inicjatywy duńskiego premiera Hansa Hedtofta w dniu 18 marca 1948 roku w Sztokholmie doszło do ponownej konferencji skandynawskich premierów, na której już konkretnie stawiano sprawę utworzenia makroregionalnego »związku nordyckiego«”[9]. Podkreślić trzeba, że to właśnie na tej konferencji użyto pojęcia „Norden”, jako właściwszego aniżeli „integracja Skandynawii”. Mianem tym zaczęto nazywać proces polityczno-ekonomiczny, który w dużej mierze determinuje historię takich państw jak Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja[10]. Konsekwentnie taką nazwę nadano Radzie Nordyckiej, a później używano jej w dokumentach tej organizacji m.in. w opracowanej koncepcji ekonomicznej nordyzmu (tzw. Nordek). Powstanie Rady Nordyckiej istotnie, co najmniej w warstwie politycznej, skorygowało dotychczasową terminologię. Terminy „kraje skandynawskie” i „kraje nordyckie” wcześniej używano zamiennie, natomiast nowa instytucja wprowadziła oficjalną nomenklaturę. Za państwa nordyckie uznano: Danię Finlandię, Islandię, Norwegię i Szwecję oraz należące także do tej struktury autonomie: Wyspy Alandzkie, Grenlandię i Wyspy Owcze. Od tej chwili oficjalnie zaczęto rozróżniać i stosować nową terminologię. Dla państw skandynawskich zarezerwowana została przestrzeń Półwyspów Skandynawskiego i Jutlandzkiego (Dania).
Nordyckie marzenie Estonii
Na tym tle odrębnym problemem jest zaliczenie do wspólnoty nordyckiej Estonii, która wyjątkowo o to zabiega, przedstawiając siebie już jako kraj nordycki[11]. Wywodzi to z silnych związków językowych, estoński jest blisko spokrewniony z językiem fińskim, a Estończycy etnicznie są najbliższymi krewnymi Finów. Wiąże to ich z pewnością z Finlandią, a zatem ze światem krajów nordyckim. Prócz tego łączy ich także wyznanie luterańskie. Nade wszystko wyraźne są także wspólne dzieje Estończyków z Danią i później ze Szwecją. Przez wiele stuleci te ziemie należały do tych państw, a panowanie Szwecji zapisało się jako okres rozwoju ziem dzisiejszej Estonii, w związku z czym nazywane bywa „dobrymi szwedzkimi czasami”. Do II wojny światowej północne i zachodnie wybrzeża kraju oraz przybrzeżne wyspy zamieszkane były przez Szwedów, którzy przed wiekami przybyli na te ziemie przez Finlandię. Innym skandynawskim śladem jest nazwa stolicy kraju, Tallinn, ma pochodzić od określenia „Taani linn”, co po estońsku znaczy „duńskie miasto”.
Po odzyskaniu niepodległości w 1991 roku sama Estonia zaczęła budować swoją pozycję i wizerunek międzynarodowy przedstawiając się jako państwo nordyckie. W grudniu 1999 roku ówczesny estoński minister spraw zagranicznych Toomas Hendrik Ilves (w latach 2006 do 2016 prezydent), wygłosił w Szwedzkim Instytucie Spraw Międzynarodowych przemówienie zatytułowane „Estonia jako kraj nordycki”. Zapoczątkował tym samym dyskusję o geopolitycznej konfiguracji swojego kraju[12]. Kolejnym krokiem zmierzającym w stronę państw nordyckich był wyrażony w 2005 roku zamiar ubiegania się o członkostwo w Radzie Nordyckiej. Pewną popularność zyskał nienowy (sięgający czasów początku estońskiej państwowości, a więc początku okresu międzywojennego) pomysł zmiany flagi kraju na projekt zawierający krzyż skandynawski (nazywany też krzyżem nordyckim)[13].
Z perspektywy zagranicznej
Warto też dostrzec, że zakres pojęciowy „Skandynawia” i „Norden” posiada różnorakie konteksty w językach poszczególnych nacji, często są one zdeterminowane politycznie. Zwolennikami terminu „kraje nordyckie” są Francuzi, którzy posługują się i upowszechnili termin „le pays Nordiques”. Niekiedy wręcz uważa się, że to oni termin ten wymyślili. Niemcy stosują zamiennie oba te terminy, przy czy odróżniają kontekst geograficzny i historyczno-językowy[14]. Natomiast Brytyjczycy Skandynawię traktują szeroko, przyjmując, że są to: Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja. Rosyjska literatura historyczna, politologiczna i prawnicza posługuje się konsekwentnie pojęciem „Skandynawia”. Nie spotykanym jest tu używanie Norden.
Natomiast analiza współczesnych polskich tekstów politologicznych i prawniczych utwierdza w przekonaniu, że terminem „Skandynawia” obejmuje się wszystkie kraje i autonomie należące do Rady Nordyckiej, a więc Danię, Finlandię, Islandię, Norwegię i Szwecję oraz Wyspy Owcze i Wyspy Alandzkie, a nawet Grenlandię.
Jeszcze inną koncepcję terminologii i klasyfikacji w stosunku do krajów północnych stosuje Organizacja Narodów Zjednoczonych. W swoich dokumentach używa pojęcia „kraje Europy Północnej”. Do kręgu tych państw zalicza nie tylko pięć państw nordyckich, ale także kraje bałtyckie: Litwę, Łotwę i Estonię oraz Wielką Brytanię i Irlandię. Wskazuje to na dowolność kreowania określonego kręgu krajów. Nie opiera się przy tym, na żadnym kryterium. Tak też bywało w historii, kiedy to „kronikarz Gall Anonim (zm. po 1113 r.), który pochodził prawdopodobnie z Prowansji, określił Polskę jako północną część Słowiańszczyzny, a Bolesława Krzywoustego jako »księcia północy«. Później uważano, również w Polsce, Moskwę za państwo północne. Natomiast pojęciem Wschodu określano obszar byłego Cesarstwa Bizantyjskiego, czyli Imperium Tureckie. Prusy i Rosja uchodziły w XVIII wieku za sprzymierzone ze sobą »mocarstwa północne«”[15].
W podsumowaniu należy dostrzec wielość zakresów pojęć „Skandynawia” i „Norden”. Posługiwanie się nimi uzależnione jest nadal od kontekstów historycznych, tradycji czy nawyków językowych w danym kraju. Z pewnością nie ma tu wyraźnych reguł, które stanowią busolę posługiwania się nimi. Jednak w literaturze polskiej „nadal to właśnie »Skandynawia« i utworzony od niej derywat – przymiotnik „skandynawski”) wydaje się mieć najsilniej umocowane prawo obywatelstwa, zarówno w potocznym »imaginarium pojęciowym«, jak i w użyciu specjalistycznym”[16]. Trudno ustalić na ile wprowadzenie przez Radę Nordycką nowej oficjalnej nomenklatury „państwa nordyckie” zmieniło te tradycyjne nawyki.
Przypisy:
[1] Warto tu sięgnąć i porównać ustalenia S. Schab, Skandynawski czy nordycki? Krótkie studium uzusu, Acta Sueco-Polonica nr 15 (2008-2009), Warszawa, s. 205 i n.
[2] Półwysep Fennoskandzki stanowi mega region, na który składa się składa się: Półwysep Skandynawski, Masyw Fińsko-Karelski i Półwysep Kolski, a także wyspy Morza Bałtyckiego. Zajmuje powierzchnię 1,25 mln km kw.
[3] M. K. Szawczyn, Mity nordyckie, Warszawa 2023, passim.
[4] W 1875 r. powołana została Skandynawska Unia Walutowa, która wprowadziła koronę jako jednostkę monetarną, podzieloną na 100 øre. Zastąpiła tym samym będący w obiegu talar.
[5] E. Roesdahl, Historia wikingów, w serii Narody i cywilizacje, w przekładzie F. Jaszuńskiego, Gdańsk 2001, passim; także A. Forte, R. Oram, F. Pedersen, Państwa Wikingów, Podboje – władza – kultura, Wiek IX-XI, tłumaczył M. Nowak-Kreyer, Warszawa 2010, s. 132 i n.
[6] Z. Ciesielski, Dzieje kultury skandynawskiej, Tom 1. Od pradziejów do Oświecenia, Gdańsk 2016, s. 310.
[7] jw., s. 337.
[8] Z.M. Klepacki, Organizacje międzynarodowe rozwiniętych państw kapitalistycznych, Warszawa 1978, s. 243.
[9] B. Piotrowski, Powojenna współpraca Skandynawów: osiągnięcia, alternatywy, prognozy na przyszłość, Czasy Nowożytne 5/1998, s. 105.
[10] D. Kościewicz, Instytucje integracyjne Regionu Nordyckiego, Nauki Społeczne Social Sciences 1(5)/2012, s. 73.
[11] W literaturze polskiej nie ma opracowań poświęconych bezpośrednio temu zagadnieniu. Warto jednak sięgnąć do Ł. Sommera, Ugrofińskie pogranicze nordyckości, Przegląd Humanistyczny 1, 2012, s. 73 i n. oraz J. Grzeli, Bałtyk jak spoiwo kontaktów krajów nordyckich i bałtyckich, Gdańskie Studia Międzynarodowe, Tom 13, nr 1-2 (2015), s. 65 i n.
[12] Is Estonia Nordic? And where is Estonia, anyway?, scandynification.com/where-is-estonia-and-is-estonia-nordic/,Scandyfication (dostęp: 7 lutego 2021 r.).
[13] Estonia – Scandinavian Cross design for Estonian Flag, Fotw.info/flags/ee-ncros.html (dostęp 2 stycznia 2024 r.).
[14] Utwierdza mnie tu prof. Jan Iluk – germanista i językoznawca (konsultacja z 2 czerwca 2024 r.). Warto także sięgnąć do J. Suchplesa, Skandynawia, Polska i kraje wschodniego Bałtyku, Wrocław 2005, passim.
[15] J. Krasuski, Pojęcie „państwa zachodnie”, Przegląd Zachodni nr 3/1988, s. 3.
[16] S. Schab, Acta…., s. 212.
Prof. zw. dr hab., konstytucjonalista specjalizujący się we współczesnych ustrojach politycznych, w szczególności państw nordyckich. Obecnie na emeryturze. Opublikował m.in. monografię poświęconą ustrojowi szwedzkiemu – „Współpraca parlamentu i rządu w Szwecji” (1989) oraz Islandii – „Ustrój konstytucyjny Islandii” (2020). Do ważnych jego osiągnięć naukowych należy zaliczyć monografię – „Konstytucje współczesne” (2018). Jest autorem podręczników polskiego prawa konstytucyjnego, nauki o państwie współczesnym oraz organów i korporacji ochrony prawa. Był stypendystą Instytutu Szwedzkiego. Odbywał staż w Uniwersytecie Sztokholmskim i innych ośrodkach akademickich zagranicą. Przebywał z wizytę studyjną w Uniwersytecie w Akureyri na Islandii. Obecnie koncentruje swoje badania nad współczesnymi autorytaryzmami. Najnowszą monografią jest „Dyktatura zakamuflowana – casus Polski” (2024). Pełnił funkcje prorektora ds. kontaktów zagranicznych w Uniwersytecie Rzeszowskim. Tam też przez dwie kadencje był dziekanem na Wydziale Prawa i Administracji. Przez dwie kadencje pełnił także funkcję Prezydenta Stowarzyszenia Uniwersytetów Regionu Karpat (Association of Carpathian Region Universities - ACRU). Jest doktorem honorowym trzech uczelni.