We wrześniu 1975 r., władze radzieckie z dumą pochwaliły się przed obywatelami swoim dyplomatycznym sukcesem. W głównych gazetach informacyjnych Rady Najwyższej, opublikowany został Akt Końcowy KBWE, którego ZSRR było sygnatariuszem. Władze nie spodziewały się, że sprawiły prezent inteligencji poszczególnych republik, walczącej o prawa człowieka. Wśród dysydentów bloku wschodniego, którzy postanowili skorzystać z nadarzającej się szansy, znalazła się także grupa Litwinów.
W warunkach zimnowojennego odprężenia, doszło do wielostronnych rozmów międzynarodowych, w których udział brały zarówno państwa Układu Warszawskiego, jak i NATO. Wynikiem był długoletni proces, zakładający stałą kontynuację i rozszerzanie założeń w obszarze bezpieczeństwa i współpracy w Europie. Dziś, jego owocem jest Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE, ang. OSCE).
Same rozmowy, podpisanie postanowień i udział ZSRR w konferencjach przeglądowych wymusiły na władzach radzieckich pójście na pewne ustępstwa wobec własnych obywateli, w dziedzinie praw człowieka. Stopniowo następowały się takie zmiany jak łagodzenie cenzury, skracanie wyroków więźniom politycznym lub pojedyncze pozwolenia na opuszczenie państwa radzieckiego. Sytuacja praw człowieka wciąż jednak nie była zadowalająca, a wręcz życie w republikach dla wielu pozostawało opresyjne. Odpowiedź, nielicznych wprawdzie, jednak zdecydowanych obywateli, nadeszła niemal natychmiastowo. Poczynając od rosyjskiej (17 maja 1976 r.), w kolejnych republikach powstawać zaczęły tzw. Komitety Monitorujące Przestrzeganie Porozumień Helsińskich, które miały zajmować się zbieraniem danych i informowaniem opinii publicznej oraz innych państw sygnatariuszy o ewentualnym naruszeniu Aktu przez władze ZSRR. Szerzej znane są nazwiska Rosjan – Jurija Orłowa, Ludmiły Aleksiejewej, Jeleny Bonner (żony Andrieja Sacharowa) czy Natana Szaranskiego. Niestety, wydaje się iż działalność założycieli Litewskiej Grupy Helsińskiej, pozostaje nieco zapomniana.
Inicjatorem powołania do życia komitetu po stronie litewskiej był Viktoras Petkus (zm. 2012 r.) – działacz związany wcześniej z Kroniką Kościoła Katolickiego, dobrze znający także środowisko rosyjskich dysydentów. Był doskonale świadom, jako doświadczony odsiadkami w łagrze opozycjonista, że taki krok może doprowadzić do ponownego pozbawienia go wolności. Ostrzegł przed tym pozostałych kandydatów, którzy jednak mimo spodziewanych negatywnych konsekwencji, przystąpili do współpracy.
Do grupy dołączyli Eitanas Finkelšteinas (ur. 1942 r.) – działacz ruchu Żydów ubiegających się o wyjazd do Izraela (zwanych “otkaznikami”), Tomas Venclova (ur. 1937 r.) – uznawany dziś za jednego z najważniejszych poetów i eseistów litewskich XX i XXI w., Ona Lukauskaitė-Poškienė (zm. 1983 r.) – poetka i działaczka litewskiego podziemia antysowieckiego w latach 40. oraz jezuita – ks. Karolis Garuckas (zm. 1979 r.).
Skład grupy nie był przypadkowy. Członkowie pragnęli reprezentować całe społeczeństwo litewskie. Sama ich obecność miała określać jej bezstronny profil. Każdy mógł zwrócić się do grupy monitorującej, bez względu na swoją przynależność polityczną, narodową, etniczną czy status społeczny. Jej program został ustalony w dokumencie założycielskim z
25 listopada 1976 r., w którym członkowie wystąpili jawnie, podając swoje adresy i oświadczając, że przyjmą wszelkie zgłoszenia przypadków łamania praw, wymienionych w Akcie Końcowym KBWE. Nawiązali też do problemów szczególnie dotykających Litwę, podkreślając, że nie są mniej ważne niż ogólnohumanitarne zagadnienia. Zwrócili się do państw sygnatariuszy Aktu Końcowego, zaznaczając, że ustrój na Litwie i w pozostałych państwach bałtyckich, został ustanowiony nielegalnie, w następstwie aneksji tych państw.
Nie trzeba było długo czekać na falę skarg od osób prywatnych z całej LSRR. Na ich podstawie sporządzano alarmujące dokumenty, które następnie publikowano na Litwie (w piśmie Aušra), a także, dzięki kontaktom z rosyjskimi dysydentami, przekazywano na Zachód, poprzez ambasady w Moskwie. Kolejne dokumenty wydawane przez komitet, dotyczyły rozdzielania rodzin, niemożności emigracji, umieszczania zdrowych osób na przymusowym leczeniu psychiatrycznym, dyskryminacji i zwolnień z pracy, ze względu na poglądy lub wyznawaną religię.
Mało znanym problemem nagłośnionym w dokumentach LGH była sprawa Niemców Nadwołżańskich, zamieszkujących okolice miasteczka Radviliškis, gdzie zostali przesiedleni z Rosji w czasach stalinowskich. Grupie został zasygnalizowany problem, że Niemcy są traktowani jako obywatele drugiej kategorii i nie znajdują się pod ochroną prawa. Wielką zasługą grupy było także publikowanie w dokumentach nazwisk osób umieszczonych w zakładach psychiatrycznych ze względów politycznych. Dzięki jednej z takich interwencji na Zachód przedostało się świadectwo dr. psychiatrii Algirdasa Statkevičiusa, który za swoją rzetelną działalność naukową miał być “uciszony” poprzez przymusowe zamknięcie go w zakładzie. Statkevičius nagłaśniał problem zwiększenia się liczby narodzin upośledzonych dzieci na Litwie, co łączył z rosnącą w społeczeństwie chorobą alkoholową, z którą jak uważał, państwo nie walczy dostatecznie. Przypadek dr. Statkevičiusa stał się na tyle znany, że pod naciskami zewnętrznymi, został on deportowany do Stanów Zjednoczonych, gdzie mieszkał w latach 1988–1991, kontynuując działalność dysydencką. Miał szansę wystąpić przed amerykańską Komisją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (U.S. Helsinki Commission).
Członkowie komitetu helsińskiego, poza opisywaniem indywidualnych przypadków poszkodowanych osób, angażowali się również w ocenę decyzji politycznych partii oraz ich zgodności z prawem międzynarodowym. Kiedy w grudniu 1979 r. wojska ZSRR wkroczyły do Afganistanu, wyrazili swój sprzeciw wobec ingerencji w polityczną wolę narodu afgańskiego. Wezwali do całkowitego wycofania całego wojska radzieckiego z okupowanych terenów. Co interesujące, porównali przypadek Litwy z ówczesną sytuacją w Afganistanie, pisząc we wstępie dokumentu: Wszystkim wiadomo, że na przestrzeni dziejów wielu potężnych agresorów, korzystając ze słabości militarnej sąsiedniego państwa lub przejściowych zawirowań politycznych, za zasłoną „pomocy”, „wyzwolenia od wyzyskiwaczy”, „postępowej ideologii”, „prawdziwej religii”, niosło zniewolenie milionów, interweniując w sprawy wewnętrzne kraju. Taki agresor jest zdolny bez wahania łamać międzynarodowe traktaty, pozbawiać naród prawa do panowania nad własnym domem, prawa do bycia panem własnego losu.[1]
Od 1976 do 1990 r. wydano ponad 80 dokumentów analizujących, w świetle aktów prawa międzynarodowego (ratyfikowanych przez ZSRR) oraz Aktu Końcowego, naruszenia jakich dopuściło się państwo wobec obywateli. Dokumenty niejednokrotnie opatrzone były komentarzami członków w duchu nawołującym do praworządności, literackimi cytatami czy przykładami z historii praw człowieka (np. przywołano postać Thomasa Paine’a). Oprócz warstwy merytorycznej, dołączano zwykle apel do sumień rządzących. Dokumenty adresowane były również do innych sygnatariuszy Aktu Końcowego. Madrycka konferencja przeglądowa KBWE (w latach 1980–1983) przeszła do historii jako szczególnie skoncentrowana wokół problemu niewywiązywania się bloku wschodniego z zapisów o aspekcie humanitarnym Aktu. Wśród raportów dotyczących stanu praw człowieka, były także przykłady dotyczące Litwy.
Sami członkowie Grupy Helsińskiej za swoją działalność nie uniknęli represji. Założyciel – Viktoras Petkus, w wyjątkowo niesprawiedliwym procesie, na którym (według przyjaciół i rodziny dysydenta) zeznawali fałszywi świadkowie, został skazany na 7 lat obozu pracy i 5 lat zesłania. Postawiono mu zarzuty, które miały nie tylko ukazać w negatywnym świetle LGH, ale także zdyskredytować w oczach opinii publicznej jego samego. Oprócz oskarżeń o antysowiecką agitację i propagandę, sądzono go także za “sodomię” oraz “wciąganie osób nieletnich w pijaństwo”[2]. Nie zrezygnował mimo tego ze swojej działalności dysydenckiej i kontynuował ją po powrocie z zesłania. Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości, został zrehabilitowany i w latach 1994–1997 działał jako konsultant litewskiego rządu ds. praw człowieka[3].
Co tyczy się pozostałych członków, dwóch najmłodszych i najaktywniejszych z nich, niedługo po założeniu grupy otrzymało pozwolenia na wyjazd ze Związku Radzieckiego. Tomas Venclova, dla którego Czesław Miłosz i Josif Brodski wystarali się o zaproszenie na Uniwersytet w Berkley, chciał za granicą pozostawać reprezentantem grupy. Udzielał wywiadów w mediach amerykańskich, przez co w 1979 r. zostało mu odebrane obywatelstwo ZSRR oraz otrzymał zakaz wjazdu do kraju. Eitanas Finkelšteinas, również wyjechał za granicę i osiedlił się na stałe w Niemczech. Tomas Venclova niedawno zdecydował się powrócić do Wilna.
Dwoje najstarszych założycieli grupy, Ona Lukauskaitė-Poškienė i ks. Karolis Garuckas, w momencie przystąpienia do niej, byli w podeszłym wieku. Sądzono, że ze względu na ich stan zdrowia, nie będą wobec nich stosowane żadne naciski czy represje ze strony służb bezpieczeństwa. Oboje byli wcześniej aktywnymi dysydentami. W 1975 r. duchowny napisał list[4] do Leonida Breżniewa, opisując w nim jakich prześladowań ze strony KGB i urzędników doznaje Kościół na Litwie. Zwrócił uwagę, że na jego przełożonych wywierane były naciski, aby zabronić mu posługi kapłańskiej, chociaż państwo nie miało w tej gestii żadnych praw. Jako istotny problem wymieniał również kontrolowanie przez urzędników ksiąg kościelnych oraz wszelkich wydatków parafii. Skarżył się także na częste wezwania na przesłuchania, groźby wysuwane pod jego adresem i utrudnianie mu prowadzenia katechezy. Nigdy nie został jednak aresztowany. Zmarł na swojej parafii w 1979 r.
Po śmierci Garuckasa, procesie Petkusa i wyjeździe dwóch pozostałych członków, Poškienė pozostała jedyną reprezentantką grupy. W kolejnych latach, w komitecie działało 41 innych opozycjonistów z grona litewskiej inteligencji. Większość z nich nie uniknęła aresztowań i procesów. Niektórzy przeszli przez więzienie na Łukiszkach, inni zostali zesłani do obozu karnego w oddalonych republikach (częstymi miejscami zsyłki były Workuta, bądź Mordwińska ASRR). Bywało, że właśnie doświadczenia represji decydowały o przystąpieniu dysydenta do komitetu helsińskiego, jak w przypadku Vytautasa Skuodisa, autora studium Duchowe ludobójstwo na Litwie (Dvasinis genocidas Lietuvoje). W latach 70. i 80. wielu członków LGH, wyjechało za granicę lub dzięki staraniom społeczności dysydentów, ich uwolnienie z sowieckich łagrów zostało przyspieszone. Sama działalność komitetów helsińskich w ZSRR została doceniona na Zachodzie. W 1981 r. pięciu amerykańskich kongresmenów i senatorów, należących do U.S. Helsinki Commission zaproponowało kandydatury Viktorasa Petkusa, Jurija Orłowa, Natana Szaranskiego i Mykoły Rudenki (założyciel Ukraińskiej Grupy Helsińskiej) do pokojowej Nagrody Nobla. W liście do Instytutu Nobla podkreślili, że wymienieni kandydaci poświęcili swoje życie działaniom na rzecz pokoju i moralności.[5]
Charakterystykę ideowej podstawy aktywności dysydentów dobrze charakteryzują słowa Tomasa Venclovy, który tak pisał po latach o komitecie: Znajdowano na przykład winę Litewskiej Grupy Helsińskiej w tym, że jesteśmy dysydentami nie litewskimi, ale “ogólnosowieckimi”. – A jakże inaczej? Sprawa jest beznadziejna, jeśli nie jest wspólna; poza tym czujemy się emocjonalnie związani ze wszystkim, co się tam odbywa. Tam – to nie znaczy wyłącznie w Związku, ale w całej Wschodniej Europie. Jesteśmy dysydentami wschodnioeuropejskimi. Albo po prostu ludźmi wschodnioeuropejskimi, co na jedno wychodzi.[6]
Na samej Litwie, pamięć o zbrojnym oporze przeciw instalacji komunizmu, jest dużo silniejsza niż pamięć o cywilnym sprzeciwie, który w oparciu o prawo międzynarodowe był w stanie wykazać istotne naruszenia władzy. Powoli, dzięki wystawom, publikacjom i inicjatywom wileńskiego Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy ta sytuacja ulega zmianie. W całym regionie Europy Środkowo-Wschodniej rola dysydentów walczących o prawa człowieka zdaje się wciąż jednak nie być w wystarczającym stopniu docenianą, podczas gdy te karty historii najnowszej mogą stanowić wartościowy przykład dla współczesnego kształtowania się społeczeństw obywatelskich. Owo doświadczenie sprzeciwu cywilnego, może także – jak pragnął Venclova – przypominać o wartości regionalnej wspólnoty.
Źródła:
- Aleksiejewa L., Soviet Dissent. Contemporary Movements for National, Religious, and Human Rights; wydanie drugie w j. ang, Wesleyan University Press, Middletown, 1987; Pierwsza publikacja ukazała się w Stanach Zjednoczonych, w języku rosyjskim jako История инакомыслия в СССР, 1984;
- Lietuvos Helsinkio grupė (dokumentai, atsiminimai, laiškai), oprac. Viktoras Petkus, Živilė Račkauskaitė, Mindaugas Uoka, Wilno, 1999;
- Słownik dysydentów : czołowe postacie ruchów opozycyjnych w krajach komunistycznych w latach 1956-1989 : [praca zbiorowa]. T. 1, T. 2. Daniel, A. Zbigniew G.; red. nacz. Jerzy Kochanowski, Ośrodek Karta, Warszawa 2007
- Venclova T., Kształty nadziei, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1995,
- Chronicle of the Catholic Church in Lithuania Nr. 23, [dostępne online]: http://www.lkbkronika.lt/index.php/en/issue-no-23
- Chronicle of Current Events, nr. 50, listopad 1978, Amnesty International, Chronicle of Current Events, [dostępne online]: https://chronicle6883.files.wordpress.com/2013/09/no-50-november-1978-pdf.pdf;
- Tomas Venclova, Web of Stories, [dostępne online]: https://www.webofstories.com/story/search?q=tomas+venclova
- Virtualios parodos, Lietuvos Helsinkio grupė, Lietuvos ypatingasis archyvas [dostępne online]: http://www.archyvai.lt/lt/lya_parodos/lietuvos-helsinkio-grupe.html
Przypisy:
[1] Kreipimasis į SSRS vyriausybę dėl Sovietq Sqiungos kariuomenes išvedimo iš Afganistano, Nr. 22, 05.01.1980, [w]: Lietuvos Helsinkio grupė (dokumentai, atsiminimai, laiškai), oprac. Viktoras Petkus, Živilė Račkauskaitė, Mindaugas Uoka, Wilno, 1999.
[2] The Trial of Petkus, Chronicle of Current Events, nr. 50, listopad 1978, Amnesty International, [dostępne online]: https://chronicle6883.files.wordpress.com/2013/09/no-50-november-1978-pdf.pdf
[3] Słownik dysydentów : czołowe postacie ruchów opozycyjnych w krajach komunistycznych w latach 1956-1989 : [praca zbiorowa]. T. 1, T. 2. Daniel, A. Zbigniew G.; red. nacz. Jerzy Kochanowski, Ośrodek Karta, Warszawa 2007
[4] A Petition by The Rev. Karolius Garuckas, Chronicle of the Catholic Church in Lithuania Nr. 23, [dostępne online]: http://www.lkbkronika.lt/index.php/en/issue-no-23
[5] Viktoras Petkus Nobelio Taikos Premijai, [w]: Europos lietuvis, Wielka Brytania, 05.05.1981, LYA, f. K-1, ap. 46, b. 1751, l. 99, Wirtualna Wystawa Lietuvos Helsinkio grupė, Litewskie Archiwum Specjalne, Litewskie Centralne Archiwum Państwowe, [dostępne online]: http://www.archyvai.lt/lt/lya_parodos/lietuvos-helsinkiogrupe.html
[6] Venclova T., Wstęp [w]: Kształty nadziei, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1995, s. 9
