Litewskie państwo narodowe oficjalnie powstało 16 lutego 1918 roku. Choć ta data wyznacza obchodzony do dziś dzień niepodległości, to zanim zostały ustalone ostateczne granice niepodległej Litwy, minęło kilka lat (a przynależności Wileńszczyzny do Rzeczypospolitej państwo litewskie nie uznawało do końca swych przedwojennych dni). Za granicę litewsko-łotewską przyjęto z grubsza linię rozdzielającą w XIX wieku gubernię kowieńską i kurlandzką. Nie oznacza to, że nie było konfliktów granicznych między Litwinami i Łotyszami. Do spornych terytoriów trzeba zaliczyć powiat iłuksztański w Kurlandii, rejon Bauski, Birż i Możejek, a także Połągę, która w skład Litwy weszła dopiero w dniach 30-31 marca 1921 roku. Dziś już trudno sobie wyobrazić, że ten kurort znajdował się w latach 1918-1921 w granicach Łotwy i gdyby nie arbitraż Szkota Jamesa Simpsona mógłby już na zawsze pozostać w cieniu Jurmały, Lipawy czy Saulkrasti. Z okazji rocznicy, którą obchodziliśmy we wtorek i środę, prezentujemy tekst łotewskiego historyka Krišsa Kapenieksa.
30-31 marca przypadła setna rocznica znaczącego wydarzenia w historii państw bałtyckich – ustanowienia granicy państwowej między Republiką Łotewską a Republiką Litewską. Wśród innych zmian – przez wcześniejsze sto lat zmieniały się tylko granice guberni w obrębie Imperium Rosyjskiego – najważniejszą był powrót Połągi do Litwy. Wydarzenie to miało swoją wagę zarówno ze względów strategicznych, jak i gospodarczych – było to wówczas, aż do włączenia Okręgu Kłajpedy w 1923 roku w skład młodej republiki, jedyne okno Litwy na Morze Bałtyckie. Swoją rolę odegrała także zakorzeniona tożsamość narodowa i względy historyczne. Kapłanka z Połągi Biruta (prawdopodobnie etnicznie Kuronka) była w średniowieczu żoną Kiejstuta, potężnego władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz matką najwybitniejszego z litewskich książąt – Witolda. Pod koniec XIX i na początku XX wieku Połąga była miejscem, w którym w cieniu guberni kurlandzkiej rozwijały się litewskie idee narodowe.
Stulecie – droga Połągi do Litwy
Teren przenikania się bałtyckich plemion
Pod względem znaczenia, odzyskanie Połągi przez państwo litewskie można porównać do starań o włączenie Wilna, leżącego geograficznie na drugim krańcu Litwy. Różnicą był obszar spornego terytorium i skala związanych z nim wydarzeń i emocji, a także przebieg i rozwiązanie – w przypadku Wilna był to konflikt zbrojny między Litwą a Polską, tlący się praktycznie przez cały okres międzywojenny. W przypadku Połągi proces wyglądał całkowicie odmiennie – nastąpiła pokojowa wymiana terytorialna i ustanowienie stabilnej granicy między Litwą i Łotwą, która zachowana jest do dziś.
Łotysze i Litwini mówią pokrewnymi językami bałtyckimi, jednak od XIII wieku historia tych ludów podążała zupełnie inną drogą. Ziemia przodków łotewskich i litewskich – Selów, Semigalów i Kurów – została podzielona granicą, którą utworzono w wyniku długich wojen między Zakonem Krzyżackim a Wielkim Księstwem Litewskim. Początkowo granica dwóch plemion znajdowała się znacznie dalej na południe, jeśli porównamy to z dzisiejszą granicą litewsko-łotewską. W latach 1919–1920 podczas negocjacji między Łotwą i Litwą strona łotewska argumentowała, że w średniowieczu granice „ziem łotewskich” sięgały Birż (dawna, średniowieczna ziemia Selów), Szawli (ziemia Semigalów) i Kłajpedy (ziemia Kurów). Z tych ziem, które wiele wieków temu zamieszkiwały plemiona łotewskie, łotewska strona była gotowa zrezygnować, demonstrując w ten sposób swoją dobrą wolę, życzliwość i oczekując takiej samej postawy od Litwinów. Terytoria Łotwy i Litwy rozwijały się w odrębnych przestrzeniach kulturowych. Dzisiejsza Łotwa i Estonia, które tworzyły wówczas Inflanty, były częścią gospodarczej i duchowej przestrzeni Morza Bałtyckiego, gdzie w XVI wieku rozprzestrzeniła się reformacja. Droga rozwoju Litwy była podobna do innych krajów śródlądowych, takich jak Polska, Czechy czy Węgry, gdzie zachodnioeuropejscy kupcy, misjonarze i rzemieślnicy, przynosząc idee duchowe i technologiczne, osiedlali się jako godni zaufania obywatele. Jeden z odcinków granicznych między tymi terenami, który istniał w kolejnych stuleciach, został ustanowiony w 1426 roku na mocy pokoju mełneńskiego z 1422 roku i przechodził wzdłuż rzeki Świętej, która wpada do Morza Bałtyckiego na terenie współczesnej Litwy, dzieląc dawne ziemie kurońskie. Część tych terenów – na północy – pozostała w Inflantach, w dzisiejszej Łotwie, a część – na południu – w Wielkim Księstwie Litewskim. Traktat pokojowy zakończył wojny Zakonu Krzyżackiego z Polską i Litwą, która została ochrzczona już w 1387 roku. Dwudziestokilometrowy nadmorski pas obejmujący Połągę stał się bramą Wielkiego Księstwa Litewskiego do Morza Bałtyckiego, czyniąc je krajem rozciągającym się od Bałtyku do Morza Czarnego. Przez prawie 370 lat rejon Połągi był polityczną barierą geograficzną między dwoma częściami Zakonu Krzyżackiego – w Inflantach (obecnie Łotwa i Estonia) i Prusach (na obecnym obszarze Kłajpedy na Litwie, w obwodzie kaliningradzkim w Rosji i województwie warmińsko-mazurskim w Polsce), co miało znaczący wpływ na przyszłą historię regionu Morza Bałtyckiego.
Południowa Kuronia podczas wojny została poważnie zniszczona, wielu jej mieszkańców zginęło. Żmudzini wkroczyli na opustoszałe tereny Południowej Kuronii, a współczesna, północna część dialektu żmudzkiego języka litewskiego, zdaniem lingwistów, ma wyraźnie widoczny substrat z języka kurońskiego. W tamtych czasach pochodzenie etniczne ludności nie odgrywało decydującej roli – władca potrzebował godnych zaufania obywateli, którzy płacili podatki, służyli w wojsku i wykonywali inne obowiązki zgodnie ze swoim położeniem społecznym. Jednak jeszcze w 1455 roku źródła historyczne wspominają o Kurach w Połądze, którzy wraz ze Żmudzinami zbudowali fortyfikacje nad morzem – teraz przeciwko mieszkańcom Inflant – po drugiej stronie rzeki Świętej. Ze spisów inwentarza starostwa Połągi wynika, że już w XVII i XVIII wieku, jeszcze w okresie istnienia państwa polsko-litewskiego, zwłaszcza we wsi Święta nad rzeką Świętą, mieszkali tu ludzie z niewątpliwie łotewskimi imionami i nazwiskami. Zachowaniu łotewskiego elementu w rejonie Połągi sprzyjało rybołówstwo przybrzeżne, które od dawna jednoczy wybrzeża Kurlandii, Połągi i Kłajpedy (Mierzeja Kurońska). Doprowadziło to do migracji ludności wzdłuż wybrzeża w poprzednich stuleciach. Kronikarz Kurlandii Paul Einhorn pisze, że za jego czasów – w połowie XVII wieku – łotewskojęzyczni rybacy osiedlali się na wybrzeżu aż do Gdańska. Kronikarz zapewniał, że sam osobiście ich tam spotykał.
Połąga staje się częścią Kurlandii
Gdy w 1795 roku nastąpił trzeci, ostateczny rozbiór Polski i Litwy przez Rosję, Prusy i państwo Habsburgów (Austrię), większość etnograficznego terytorium Litwy wraz z regionem Połągi weszło w skład Imperium Rosyjskiego. W składzie Imperium Rosyjskiego znalazło się także wspólne państwo wasalne Polski i Litwy – Księstwo Kurlandii i Semigalii, które z perspektywy Połągi znajdowało się po drugiej stronie rzeki Świętej.
W 1819 roku rejon Połągi został na prawie sto lat oddzielony od guberni wileńskiej i przyłączony do guberni kurlandzkiej, należał później do powiatu Grobin (łot. Grobiņa, obecnie stolica okręgu, jest faktycznym przedmieściem Lipawy o ważnym znaczeniu historycznym). Najwyraźniej tę zmianę administracyjną można wytłumaczyć praktyczną potrzebą przyłączenia, krótko do tej pory działającego morskiego urzędu celnego guberni wileńskiej do morskiego urzędu celnego guberni kurlandzkiej, pozostawiając wileńskiej guberni lądowy obszar celny.
Oznaczało to również budowę sześciokilometrowego odcinka granicznego guberni kurlandzkiej z Prusami. Carska straż graniczna była również w stanie lepiej kontrolować cały odcinek granicy morskiej od Lipawy do granicy pruskiej (od 1871 roku – niemieckiej). Istnieje opinia, że przyłączenie Połągi do guberni kurlandzkiej zostało dokonane przez bałtycką szlachtę niemiecką, która chciała wygodniejszego połączenia z Prusami i Niemcami. Oznaczało to przyłączenie Połągi do guberni bałtyckich, które w Imperium Rosyjskim w XVIII i XIX wieku cieszyły się szczególną autonomią, dzięki wyjątkowej pozycji wykształconej i silnej gospodarczo szlachty Niemców bałtyckich. W guberni kurlandzkiej już w 1817 roku zniesiono poddaństwo; podczas gdy w pozostałej części Litwy istniało ono do 1861 roku. Mieszkańcy rejonu Połągi również przestali odrabiać pańszczyznę – około 1840 roku. Właściciel Połągi, hrabia Tyszkiewicz, chętnie dzierżawił ziemię łotewskim rolnikom z północnej części Kurlandii. Wszystkie te okoliczności wzmocniły element łotewski w rejonie Połągi.
Obiekt zainteresowania litewskiego ruchu odrodzeniowego
To ironia historii, ale przyłączenie rejonu Połągi do guberni kurlandzkiej dało również coś dobrego Litwinom. Na Litwie przez czterdzieści lat (1864–1904) obowiązywał zakaz druku łacińskiego, panował reżim ponurego ucisku i rusyfikacji. Choć od lat osiemdziesiątych XIX wieku rusyfikacja dotknęła także gubernie bałtyckie, to ucisk i cenzura nie były w nich tak surowe jak na ziemiach północno-zachodnich – od połowy XIX wieku tak nazywane są tereny byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli obecna Litwa i Białoruś. Progimnazjum rosyjskojęzyczne w Połądze, założone w 1886 roku przy wsparciu finansowym hrabiego Tyszkiewicza, było placówką oświatową, w której studiowało wielu przyszłych założycieli i działaczy państwa litewskiego: prezydent Antanas Smetona, dyplomata i ambasador Litwy w Polsce Jurgis Šaulys, inżynier i lider socjaldemokratów Steponas Kairys, adwokat i minister sprawiedliwości Rapolas Skipitis, a także ksiądz rzymskokatolicki, minister spraw zagranicznych oraz organizator Banku Litwy i ojciec litewskiej waluty narodowej („lita”) Vladas Jurgutis, a także wiele innych, znanych Litwinów. Już w latach szkolnych zaangażowali się oni w nielegalną działalność litewską. Przez Połągę do Imperium Rosyjskiego przewożono rozmaitą zakazaną literaturę, zarówno książki drukowane w Prusach w języku litewskim, jak i nielegalne rosyjskie socjaldemokratyczne czasopismo „Iskra” drukowane w Europie Zachodniej. W 1899 roku w Połądze odbył się pierwszy litewski spektakl teatralny. Można powiedzieć, że Połąga, będąca częścią guberni bałtyckich, odegrała ważną rolę w narodzinach narodu litewskiego. W Świętej w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku istniała szkoła marynarki wojennej – szkoły morskie na wybrzeżu guberni bałtyckich założył urzędnik Imperium Rosyjskiego i patriota narodu łotewskiego z Kurlandii Krišjānis Valdemārs.
Skład etniczny rejonu Połągi nie był jednorodny. Według łotewskiego spisu ludności z 1920 roku w całym rejonie z 1747 mieszkańców 921 osób lub 52,7% było Litwinami, a 826 lub 47,3% Łotyszami. Wieś Świętą, która znajdowała się na północ od Połągi, a także kilka mniejszych wiosek na południe od Świętej, zamieszkiwała niewielka bezwzględna większość Łotyszy. Chociaż Łotysze i Litwini mówią pokrewnymi językami bałtyckimi, dialektów przejściowych między tymi dwoma językami nie ma. Rozróżnienie etniczne jest wyraźne. Do tego dochodzą różnice wyznaniowe. Łotysze w rejonie Połągi byli w większości luteranami, zaś Litwini – katolikami. W samej Połądze na 1450 mieszkańców 775 lub 53,4% stanowili Litwini, 480 lub 33,1% – Żydzi, 90 lub 6,2% – Łotysze, 75 lub 5,2% – Polacy, 30 lub 2,07% – Niemcy. Mieszkańcy rejonu zajmowali się głównie rybołówstwem i uprawą roli. Przedmiotem handlu i obróbki był również bursztyn. W latach 1919-1920 istniało w Połądze 13 warsztatów obróbki bursztynu. Połąga była popularnym kurortem już w XIX stuleciu. W latach siedemdziesiątych XIX wieku hrabia Tyszkiewicz rozpoczął budowę infrastruktury uzdrowiskowej. W rodzinie Tyszkiewiczów, co typowe dla litewskich arystokratów, dominującym językiem był polski, języka litewskiego hrabia nie znał, kulturowo należał do polskojęzycznych Litwinów.
W czasie Wielkiej Wojny i w niepodległym państwie łotewskim
W sierpniu 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Już 23 marca 1915 roku niemieckie wojska cesarskie zajęły Połągę. Jesienią tego roku należąca do Cesarstwa Rosyjskiego Polska, Litwa i połowa Łotwy – Kurlandia z Semigalią – trafiły pod okupację wojsk niemieckich. Choć Niemcy, zwłaszcza w końcowych fazie wojny, starali się pozyskać Litwinów jako przyszłych sojuszników, to nie dokonali żadnych zmian w obowiązującej przynależności administracyjnej. Połąga pozostała w dawnej guberni kurlandzkiej, w okresie I wojny światowej – w wojskowym obszarze administracyjnym Kurlandii, który z kolei był częścią Naczelnego Dowództwa Frontu Wschodniego (Ober Ost). 11 listopada 1918 roku Niemcy, okupujące ogromne terytoria w Europie Wschodniej, podpisały na froncie zachodnim rozejm w Compiègne, uznając swoją niezdolność do kontynuowania wojny. Zgodnie z warunkiem rozejmu w Compiègne wojska niemieckie musiały pozostać na okupowanych terenach Europy Wschodniej, aby powstrzymać je przed inwazją rosyjskich bolszewików. Niemcy, których przyszłość zależała teraz od łaski zwycięzców, niechętnie, ale stopniowo przekazywały władzę lokalnym społecznościom. Rząd Republiki Łotewskiej, ogłoszonej 18 listopada 1918 roku w Rydze, wraz z liczącym kilkuset żołnierzy oddziałem i nieco większymi (ponad tysiąc) miejscowymi oddziałami niemieckimi, musiał na przełomie roku przenieść się do Lipawy, uciekając przed atakującą bolszewicką Armią Czerwoną. Jeden z największych paradoksów w historii Łotwy – Niemcy, którzy do tej pory uważani byli przez Łotyszy za wrogów i okupantów, stali się właściwie jedynymi realnymi (taktycznymi) sojusznikami w obronie niepodległego państwa łotewskiego, które dopiero co powstało.
Pod koniec 1918 roku i na początku 1919 roku jedyna nieokupowana przez bolszewików część Łotwy, powiat Grobin (łot. Grobiņa), obejmowała również rejon Połągi. Łotewska administracja w kurorcie była tworzona stopniowo. Do lipca 1919 roku działało tu dowództwo armii niemieckiej. 13 marca 1919 roku Niklāvs Jansons, pełniący funkcję komendanta miasta i szefa powiatowej policji, przybył do Połągi, obejmując swoje obowiązki. Od 17 marca działał tutaj dowódca łotewskich sił zbrojnych, do którego obowiązków należała także ochrona granicy państwowej. Stosunek zarówno litewskich, jak i łotewskich mieszkańców do nowej łotewskiej władzy państwowej był dosyć negatywny i lekceważący. Oczekiwano przybycia bolszewików, mając jeszcze złudzenia, w końcu demagogicznie obiecywali oni „pokój, pracę i chleb”. Trzeba przyznać, że podobnie było na innych obszarach Kurlandii, gdzie nowa Republika Łotewska dopiero zaczęła organizować swoje instytucje państwowe. Niezależnie od etnicznej przynależności mieszkańców Połągi, stosunek do władzy łotewskiej się nie różnił. Wspomniani mieszkańcy odmówili założenia oddziału lokalnej straży (obrońcy – państwowa struktura zbrojna służąca do utrzymania porządku i zwalczania przestępczości na tyłach frontu), a także nie chcieli poddać się mobilizacji do armii łotewskiej. Wiele osób chciało przeczekać, aż zmieni się władza. Policja trzykrotnie ogłaszała mobilizację, aż przybyło pięciu mężczyzn, sądząc po ich imionach i nazwiskach, czterech Łotyszy i jeden Litwin. Ponieważ przyszłość była niepewna, a region Połągi był obszarem przygranicznym z Niemcami, przestępcy i miłośnicy łatwego zysku stali się bardziej aktywni. Ukrywali się tu różni poszukiwani przestępcy, którzy z łatwością mogli uciec przez granicę do Niemiec czy Litwy. 15 sierpnia 1919 roku Niklāvs Jansons poinformował ministra spraw wewnętrznych, że mieszkańcy Połągi to ciemni i niewykształceni ludzie, którzy rzadko czytają gazety, ale chętnie słuchają różnych agitatorów i osób szerzących kłamstwa. Sytuację pogorszyła także niemiecka komendantura, która zabierała handlarzom towary oclone wcześniej przez łotewskie służby, a czasami nawet okradała mieszkańców.
Litwini próbują odzyskać dostęp do morza
W okresie, gdy Połąga była zarządzana przez Łotwę, Litwini na różne sposoby, dodajmy, że pokojowe, próbowali skłonić Łotyszy do zwrócenia Połągi Litwie. Była to raczej presja psychologiczna na łotewską administrację i próba przeciągnięcia mieszkańców na stronę litewską. Na przykład już 15 marca 1919 roku do Połągi przybył litewski urzędnik celny, z zamiarem ustanowienia litewskiego urzędu celnego w Połądze. Później przeprosił za pomyłkę i wyjechał, ale wśród mieszkańców rozeszły się plotki, że Połąga miałaby zostać przyłączona do Litwy. 16 kwietnia jednostka wojskowa w Lipawie obaliła Rząd Tymczasowy Kārlisa Ulmanisa i usiłowała utworzyć rząd przyjazny Niemcom. Sytuację próbowali wykorzystać Litwini. 10 maja 1919 roku do szefa policji Połągi przybył szef obrony sąsiadującego powiatu Kretynga wraz z dowódcą tego powiatu i zażądał, aby Jansons przekazał Połągę Litwie. Kiedy Jansons odmówił, ponieważ nie otrzymał żadnego rozkazu od swojego rządu, litewscy oficerowie próbowali przekonać, że rząd łotewski już nie istnieje, więc ich żądanie zwrotu Połągi było całkowicie legalne. Nie przewidywali jednak, że upór Jansonsa może doprowadzić do „rozlewu krwi”. Jednak nie przekonali Jansonsa. Dwa dni później, były przewodniczący Komitetu Wykonawczego Miasta Połągi, żołnierz armii litewskiej Pranas Jurgutis, przybył do szefa policji z oświadczeniem, że został mianowany przewodniczącym Komitetu Wykonawczego Miasta Połąga i upoważniony do przejęcia dokumentów oraz inwentarza Tymczasowego Rządu Łotwy, ponadto powiedział Jansonsowi, że w najbliższych dniach Litwini zajmą Połągę. Jansons znów był stanowczy i lojalny wobec rządu Ulmanisa, który w tym czasie funkcjonował na parowcu „Saratow” w Lipawie. W lipcu 1919 roku Litwa starała się o pozwolenie na założenie w Połądze sanatorium dla rannych żołnierzy armii litewskiej, ale szef policji w Połądze uznał to za niepożądane, obawiając się, że wpływy polityczne Litwy na spornym obszarze wzrosną.
Miejscowi Litwini oczywiście optowali za przyłączeniem Połągi do Litwy. W grudniu 1918 roku odbyło się spotkanie mieszkańców kurortu, podczas którego zażądano przyłączenia Połągi do państwa litewskiego; pod taką petycją podpisało się kilkuset mieszkańców. Rząd litewski wysłał swoich działaczy do Połągi, aby zachęcić miejscowych Litwinów do wyrażenia chęci przyłączenia się do Litwy. Z biegiem czasu zapał Litwinów malał. Litewski historyk Zenonas Butkus pisze, że łotewska administracja, w porównaniu z napływającymi wiadomościami o władzy na Litwie, wydawała się ludności litewskiej całkiem do przyjęcia. Podatki na Łotwie były umiarkowane, a ich pobieranie nie było rygorystyczne, możliwy był handel z sąsiednią Kłajpedą. W dodatku Łotysze stanowczo i odważnie stawiali opór oddziałom Bermondta-Awałowa. Walka przeciwko Bermondtowi-Awałowowi na Łotwie wywołała powszechny wybuch patriotyzmu, wreszcie mieszkańcy uwierzyli w możliwość utrzymania się swojego kraju i potrzebę jego obrony. W październiku i listopadzie 1919 roku pracownicy łotewskiej policji przygotowywali mieszkańców Połągi do obrony. W krytycznym momencie zniknęła również nieufność miejscowych Litwinów, którzy wciągnęli się w walkę z bermondtiadą. Litewscy żołnierze z Kretyngi pomogli w wyzwoleniu Połągi od wroga i po raz pierwszy podnieśli tam flagę litewską. Chcieli już zostać w Połądze i dopiero na żądanie łotewskiego dowódcy wrócili do Kretyngi. W grudniu 1919 roku, ścigając uciekające wojska Bermondta-Awałowa, do Połągi wkroczył 6 Ryski Pułk Piechoty Armii Łotewskiej. W tym czasie Łotwa i Niemcy znajdowały się już w stanie wojny, spowodowanym przejęciem przez Niemcy dowództwa nad wojskami Bermondta-Awałowa, a Łotwa miała otwarty nie tylko front wschodni przeciwko Rosji Sowieckiej, ale także front południowo-zachodni przeciwko Niemcom – tutaj w rejonie Połągi. Wojska Bermondta-Awałowa zostały wypędzone przez granicę niemiecką w kierunku Kłajpedy.
Szkot rozsądził spór
Podczas negocjacji na temat granicy łotewsko-litewskiej kwestia Połągi początkowo nie została rozstrzygnięta. W połowie kwietnia 1919 roku podczas konferencji pokojowej w Paryżu odbyły się pierwsze rozmowy delegacji łotewskiej i litewskiej. W tym czasie nie osiągnięto porozumienia ze względu na duże roszczenia terytorialne Litwy. W kolejnych negocjacjach Łotwa zgodziła się na przekazanie Połągi administracji litewskiej, ale tak się nie stało, ponieważ państwo łotewskie zażądało w zamian tymczasowego przekazania węzła kolejowego Możejki na północy Litwy, przez który szła linia kolejowa Ryga-Lipawa. Ponadto wojska litewskie, podążające za Armią Czerwoną, wypędziły ją z części okręgu Iłukszty, dawnej guberni kurlandzkiej. Ze względu na stosunkowo dużą liczbę tamtejszych Litwinów władze w Kownie zaczęły żądać tych terenów dla siebie.
Kwestia granicy nie została rozwiązana w dwóch kolejnych rundach rozmów w Jełgawie i Kownie, aż oba kraje zgodziły się zaprosić międzynarodowego arbitra. Powołano wtedy komisję arbitrażową składającą się z dwóch przedstawicieli Łotwy, dwóch przedstawicieli Litwy i Szkota, obywatela brytyjskiego, profesora nauk przyrodniczych na Uniwersytecie w Edynburgu Jamesa Younga Simpsona, którzy przybył na Litwę i Łotwę. Od 28 grudnia 1920 roku do 20 marca 1921 roku członkowie komisji wraz z zaproszonymi ekspertami z obu stron szczegółowo analizowali sytuację graniczną i po wysłuchaniu argumentów obu stron ustalili linię granicy. Łotwa podkreślała, że potrzebuje Połągi jako tranzytowego mostu handlowego z Kłajpedą i planuje połączenie Połągi i Lipawą koleją. Simpson przychylił się do żądań strony litewskiej o dostęp państwa do morza, zwracając Połągę Litwie nie tylko na podstawie kryteriów etnicznych, ale także biorąc pod uwagę strategiczne i gospodarcze interesy Litwy. 20 marca 1921 roku profesor Simpson ogłosił decyzję sądu arbitrażowego. Zgodnie z nią Litwie przydzielono 111 kilometrów kwadratowych, a więc gminę i miasto Połąga. Do Litwy został również dołączony obszar na północ od rzeki Świętej z gminą Rucava, 4,5-kilometrowa strefa nadmorska, w której mieszkało 600 Łotyszy. Zrobiono to w tym celu, żeby Litwa u ujścia rzeki mogła zbudować port (obecnie Terminal Naftowy Butynga należący do Orlenu). 30 marca 1920 roku armia łotewska i urzędnicy łotewscy opuścili Połągę, zaś 31 marca Litwini mieszkający w Połądze radośnie powitali żołnierzy armii litewskiej i najwyższych litewskich urzędników państwowych. Wśród nich byli Justinas Staugaitis – wiceprzewodniczący Zgromadzenia Konstytucyjnego, Konstantinas Žukas – minister obrony i generał Silvestras Žukauskas – dowódca armii.
Z punktu widzenia prawa narodów do samostanowienia, powrót Połągi do Litwy był sprawiedliwy, tak postrzegali to także najbardziej dalekowzroczni łotewscy mężowie stanu. Pokojowe rozwiązanie sprawy Połągi potwierdziło wzajemne pragnienie budowy stabilnych, przyjaznych relacji sąsiedzkich. Istniejąca od wieków granica spełniła oczekiwania i stała się jedną z podstaw jedności państw bałtyckich Łotwy i Litwy.
Połąga dla Litwy. 100 lat
Tekst publikujemy z okazji setnej rocznicy ponownego wcielenia Połągi do Litwy, które nastąpiło w dniach 30-31 marca 1921 roku. W ten sposób Przegląd Bałtycki włącza się w obchody setnej rocznicy przywrócenia kurortu państwu litewskiemu. Samorząd uzdrowiska zorganizował we wtorek uroczystości upamiętniające przekazanie Połągi Litwie. Z powodu epidemii wszystko odbyło się online. O godzinie 9 rano nastąpiło podniesienie flagi litewskiej, pięć minut później wyświetlono film dokumentalny pod tytułem „Stulecie – droga Połągi do Litwy” („Šimtmetis – Palangos kelias į Lietuvą”). Kwadrans po godzinie dziewiątej została otwarta wirtualna ekspozycja „Połąga dla Litwy. 100 lat” („Palanga Lietuvai. 100 metų”). Z okazji stulecia włączenia kurortu do państwa litewskiego odpowiedniego wpisu na Facebooku dokonał również prezydent Litwy Gitanas Nausėda. Odwiedzi on Połagę z oficjalną wizytą 3-4 lipca. Przegląd Bałtycki planuje być obecny na wakacyjnych obchodach i relacjonować je dla Was.
Tłumaczenie z języka łotewskiego Brigita Meija, korekta tłumaczenia i współpraca Daniel Łubiński oraz Remigiusz Ludwiczak. Tytuł i śródtytuły pochodzą od redakcji Przeglądu Bałtyckiego.
Dziękujemy Muzeum Kurortu w Połądze za udostępnienie zdjęć.
Urodził się 1976 roku w Rydze. Studiował historię na Uniwersytecie Łotewskim, gdzie w 2013 roku uzyskał stopień doktora nauk historycznych za dysertację poświęconą kurońskiej wspólnocie etnicznej pod koniec XIX wieku i w pierwszej połowie XX wieku. Interesuje się nowożytną historią Europy Wschodniej i krajów bałtyckich, a także historią małych wspólnot etnicznych. Pracuje w Muzeum Wojny w Rydze. Jest autorem publikacji na temat stosunków litewsko-łotewskich, a także autorem albumu „1. pasaules kara atklātnes Latvijas Kara muzeja kolekcijā. World War I Postcards in the Collection of the Latvian War Museum“ (2015).