We wszystkich trzech krajach bałtyckich oficjalną walutą jest euro. Estonia weszła do strefy euro 1 stycznia 2011 roku, Łotwa 1 stycznia 2014 roku, a Litwa 1 stycznia 2015 roku. Każde z państw, które przystąpiło do Unii Europejskiej w 2004 roku, zobowiązało się do przyjęcia wspólnej waluty. Za początek drogi krajów bałtyckich do obecnego systemu walutowego należy uznać odzyskanie niepodległości na początku lat 90.
Artykuł postał dzięki wsparciu spółki Tavex. Firma Tavex dostarcza metale szlachetne oraz oferuje usługi wymiany walut i usługi płatnicze. Firma Tavex oferuje konkurencyjne stawki wymiany ponad 50 walut, w tym korony duńskiej, w swoim kantorze w Warszawie przy ul. Świętokrzyskiej 32 oraz przez Internet.
W okresie międzywojennym każde z trzech państw bałtyckich miało swoją walutę (Estonia – marki i korony; Litwa – auksinas (pol. złoty; właściwie marka) i lity; Łotwa – łaty), ale w czasie okupacji sowieckiej walutą był rubel sowiecki. Kraje bałtyckie na początku lat 90. odzyskały niepodległość i równocześnie stanęły przed szeregiem wyzwań gospodarczych typowych dla okresu transformacji, jak wysoka inflacja, deficyt budżetowy, wzrost bezrobocia, przeorientowanie handlu zagranicznego. Jednym z tych wyzwań, bezpośrednio rzutującym na pozostałe, było stworzenie własnych systemów walutowych.
Wszystkie trzy kraje bałtyckie – przy raczej sceptycznych prognozach instytucji międzynarodowych – szybko podjęły decyzje o wprowadzeniu własnych walut. Taki krok miał uchronić te państwa przed wpływem politycznym ze strony Moskwy, a także odciąć ich gospodarki od targanej dużymi problemami gospodarki rosyjskiej oraz pomóc przeorientować handel zagraniczny – do tej pory niemal w całości kierowany do obszaru posowieckiego – na Europę Zachodnią.
Estonia odzyskała niepodległość 20 sierpnia 1991 roku i stosunkowo szybko zdecydowała się na zastąpienie rubla sowieckiego na koronę (kroon) estońską, bo 20 czerwca 1992 roku. Sowieckiego rubla wymieniano wówczas po kursie 1 korona za 10 rubli. 1 korona dzieliła się na 100 senti. Estońska korona została związana sztywnym kursem z marką niemiecką: 1 marka niemiecka = 8 koron. Co ciekawe, ruble pozostałe po wymianie, których nie chciała przyjąć Moskwa, zostały sprzedane jako makulatura do Czeczenii, a to pociągnęło za sobą duży skandal i upadek rządu Marta Laara.
Łotwa odzyskała niepodległość 21 sierpnia 1991 roku. W początkowym okresie w użyciu pozostawały ruble sowieckie, które 7 maja 1992 roku zastąpiono tymczasową walutą – rublem łotewskim. Co ciekawe, po raz pierwszy w kraju korzystano z rubli łotewskich w latach 1919-1922. Waluta tymczasowa zastąpiona została łatami 5 marca 1993 roku. Jeden łat dzielił się na 100 santimów.
Litwa odzyskała niepodległość 11 marca 1990 roku, a więc jako pierwszy z krajów bałtyckich, ale najpóźniej wprowadziła własną walutę, bo 25 czerwca 1993 roku. W okresie przejściowym środkiem płatniczym początkowo pozostawał rubel sowiecki, a od 5 sierpnia 1991 roku aż do wprowadzenia litów, walutą tymczasową był talon (talonas). Talony wymieniono na lity po kursie 100:1. Talony nieoficjalnie nazywane były „vangorkami” (vagnorkės) – od nazwiska premiera Gediminasa Vangoriusa – lub czasem „zwierzętami” (žvėriukai) – za sprawą zwierząt na nominałach. 1 lit dzielił się na 100 centów. Co ciekawe, lit w latach 1994-2002 związany był z dolarem amerykańskim – za jednego dolara można było kupić 4 lity. W 2002 roku lit został związany z euro po kursie 3,4528.
Od własnej do wspólnej waluty
Obecnie wspólna waluta euro obowiązuje w 19 krajach Unii Europejskiej, w 4 małych państwach europejskich graniczących z eurolandem, a także w dwóch krajach pozaunijnych – Czarnogórze i Kosowie. Od powstania strefy euro w 2002 roku, przystąpiło do niej 7 nowych krajów unijnych, z których najmłodsi członkowie to właśnie Litwa, Łotwa i Estonia.
Państwa planujące przyjęcie euro muszą spełnić szereg warunków ekonomicznych. Artykuł 140 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej określa kryteria konwergencji dla państw objętych derogacją, aby przyjąć wspólną walutę. Cztery wymienione we wskazanym artykule warunki to:
— osiągnięcie wysokiego stopnia stabilności cen; będzie to wynikało ze stopy inflacji zbliżonej do istniejącej w co najwyżej trzech Państwach Członkowskich, które mają najlepsze rezultaty w dziedzinie stabilności cen (kryterium stabilności cen);
— stabilna sytuacja finansów publicznych; będzie to wynikało z sytuacji budżetowej, która nie wykazuje nadmiernego deficytu budżetowego w rozumieniu artykułu 126 ustęp 6 TUE (kryteria fiskalne);
— poszanowanie zwykłych marginesów wahań kursów przewidzianych mechanizmem kursów wymiany walut europejskiego systemu walutowego przez co najmniej dwa lata, bez dewaluacji w stosunku do euro (kryterium kursu walutowego);
— trwały charakter konwergencji osiągniętej przez Państwo Członkowskie objęte derogacją i jego udziału w mechanizmie kursów wymiany walut, co odzwierciedla się w poziomach długoterminowych stóp procentowych (kryterium długoterminowych stóp procentowych).
Kryterium stabilności cen dopuszcza odchylenie od wartości zdefiniowanej w powyższym postanowieniu o 1,5 punktu procentowego. Kryterium fiskalne obejmuje kryterium deficytu sektora finansów publicznych oraz kryterium długu publicznego. Pierwszy odnosi się do relacji między przychodami a wydatkami budżetowymi państwa – deficyt budżetowy nie powinien przekraczać 3%. Natomiast dług publiczny nie powinien przekraczać 60%. Kryterium kursu walutowego oznacza wejście do systemu ERM II, a więc przyjęcia stałego kursu wymiany własnej waluty i euro, który może się wahać w przedziale ±15% w okresie co najmniej dwóch lat przed datą wprowadzenia wspólnej waluty.
Dalej przepisy definiują jak wygląda procedura uchylenia derogacji i otwarcie drogi do wejścia do strefy euro:
Po konsultacji z Parlamentem Europejskim i dyskusji w ramach Rady Europejskiej, Rada, na wniosek Komisji, decyduje, które Państwa Członkowskie objęte derogacją spełniają niezbędne warunki (…) i uchyla derogacje w stosunku do danych Państw Członkowskich.
Rada stanowi po otrzymaniu zalecenia od kwalifikowanej większości jej członków reprezentujących Państwa Członkowskie, których walutą jest euro. Członkowie ci stanowią w terminie sześciu miesięcy od otrzymania przez Radę wniosku Komisji.
Na podstawie tak podjętej decyzji określa się warunki wejścia do strefy euro:
(…) Rada, stanowiąc jednomyślnie głosami Państw Członkowskich, których walutą jest euro oraz danego Państwa Członkowskiego na wniosek Komisji i po konsultacji z Europejskim Bankiem Centralnym, nieodwołalnie określa kurs, po jakim euro zastępuje walutę danego Państwa Członkowskiego, oraz decyduje o innych środkach niezbędnych do wprowadzenia euro jako jednej waluty w danym Państwie Członkowskim.
Estonia
Estonia przyjęła euro jako pierwszy z krajów bałtyckich – 1 stycznia 2011 roku. Związana wcześniej z marką niemiecką korona estońska wraz z wejściem euro w 2002 roku, została związana z euro na podstawie kursu wymiany na marki niemieckie na wspólną walutę, tym samym kurs wymiany koron na euro ustalono na 15,64664. 28 czerwca 2004 roku Estonia przystąpiła do systemu ERM II, a podany kurs korony wobec euro został nieznacznie skorygowany – do 15,6466.
Władze w Tallinnie planowały przyjąć euro już w pierwszych latach członkostwa w Unii Europejskiej, jednak ze względu na dynamiczny rozwój gospodarczy, który pociągnął za sobą wysoką inflację, a następnie recesję te zamierzenia musiały zostać zweryfikowane. Kryterium stabilności cen Estonia wypełniła w 2009 roku. Za sprawą polityki prowadzonej przez estońskie rządy, kraj nie musiał podejmować specjalnych wysiłków w kierunku realizacji kryteriów fiskalnych: w 2008 roku dług publiczny wynosił 4,6% PKB (obecnie to ok. 10% PKB); budżet państwa zwykle osiąga nadwyżkę a w kryzysowych latach nigdy nie przekroczył wymaganych progów – w 2008 r. deficyt wyniósł 2,7% PKB, w 2009 r. 2,2%, w 2010 r. odnotowano nadwyżkę w wysokości 0,2%.
W 2010 roku proces przyjmowania wspólnej waluty w Estonii nabrał tempa. Od 1 lipca (do 30 czerwca 2011 roku) wszystkie ceny musiały być podawane w koronach i w euro. W listopadzie przeprowadzono szeroką kampanię informacyjną – m.in. przesłano wszystkim gospodarstwom domowym szczegółowe informacje o euro, wymianie oraz kalkulator euro. W połowie września rozpoczęto dystrybucję monet euro w bankach komercyjnych, a 15 listopada rozpoczęto dystrybucję banknotów euro w bankach komercyjnych. Od 1 grudnia obywatele kraju mogli wymieniać banknoty koron na euro (po podanym kursie wymiany, bez dodatkowych opłat).
Opisany wcześniej proces decyzyjny o przyjęciu do strefy euro został przeprowadzony w połowie 2010 roku. 13 lipca ministrowie finansów UE zatwierdzili kurs wymiany koron na euro – zgodnie z ustalonym w 2004 roku. W tym samym miesiącu ogłoszono pozytywną decyzję – Estonia była gotowa do przyjęcia euro.
Euro stało się oficjalną walutą Estonii 1 stycznia 2011 roku. Od tego dnia z bankomatów można pobrać tylko euro, a wartości na kontach i lokatach zostały przeliczone na euro. Do 14 stycznia obie – nowa i stara – waluty były środkami płatności gotówkowych (ale resztę wydawano jedynie w euro). Do końca 2011 roku wymieniano banknoty i monety koronowe na euro, Bank Estonii nadal daje możliwość wymiany koron na euro.
Łotwa
Łotwa, podobnie jak Estonia, planowała krótko po wejściu do Unii Europejskiej przyjąć wspólną walutę euro. Finalnie euro zostało oficjalną walutą na Łotwie 1 stycznia 2014 roku, a opóźnienie było następstwem – podobnie jak w przypadku Estonii – wysokiej inflacji spowodowanej dynamicznym rozwojem gospodarczym, a następnie silną recesją.
2 maja 2005 roku Łotwa przystąpiła do systemu ERM II. Kurs wymiany łata na euro ustalono na poziomie 0,703 oraz przyjęto możliwość wahań kursu na poziomie ±1%. Łotwa w 2013 roku spełniła wymogi traktatowe. 9 lipca 2013 roku Rada Europejska uchyliła derogację, co otworzyło Łotwie drzwi do strefy euro, przyjęto kurs 0,702804 wymiany łatów na euro.
Wkrótce Łotwa rozpoczęła przygotowania do zamiany łata na euro. Od 1 października wprowadzono wymóg podawania cen w łatach i euro, który obowiązywał do końca 2014 roku. W tym samym czasie rozpoczęto kampanię informacyjną dotyczącą wprowadzenia euro – materiały informacyjne dotyczące wspólnej waluty i wejścia do strefy euro zostały przesłane do gospodarstw domowych Łotyszy, przygotowano filmy informacyjne oraz otwarto wystawę w jednym z ryskich teatrów. Wraz z początkiem listopada 2013 roku rozpoczęła się dystrybucja banknotów i monet euro w bankach komercyjnych.
1 stycznia 2014 roku Łotysze zaczęli posługiwać się wspólną walutą europejską jako oficjalnym środkiem płatniczym – wartości na kontach bankowych i lokatach zostały przeliczone na euro, a w bankomatach wypłacane jest euro. Przez pierwsze dwa tygodnie roku na Łotwie płacić można było tak w łatach, jak i euro, od 15 stycznia jedynie w euro. Do końca marca możliwa była bezpłatna wymiana łatów w 302 placówkach pocztowych na terenie kraju, a w bankach do 30 czerwca. Bank Łotwy pozwala na wymianę łatów na euro bezterminowo.
Litwa
Litwa weszła do strefy euro jako ostatni z krajów bałtyckich – nastąpiło to 1 stycznia 2015 roku. Podobnie jak w przypadku Estonii i Łotwy, Litwie nie udało się wstąpić do strefy euro 1 stycznia 2007 roku za sprawą początkowo wysokiej inflacji będącej efektem dynamicznego rozwoju gospodarczego, a następnie recesji.
Lit związany był z euro kursem 3,4528 już od 2002 roku, a Litwa przystąpiła do systemu ERM II 28 czerwca 2004 roku. Litwa przystępując do systemu zachowała wcześniej ustalony kurs i zadeklarowała, że będzie on stały, bez jakichkolwiek wahań. Litwa spełniła kryteria konwergencji w 2014 roku, kiedy inflacja spadła do poziomu 1,7% a deficyt do 2,1% PKB. 23 lipca 2014 roku Rada Europejska zatwierdziła litewski wniosek o wejście do strefy euro.
24 lipca 2014 roku rozpoczęto wybijanie monet euro z litewskim awersem. Od 22 sierpnia (do 30 czerwca 2015 roku) ceny musiały być podawane w litach i w euro. 1 października rozpoczęto dystrybucję monet euro w bankach komercyjnych, a miesiąc później także banknotów. W grudniu dystrybuowano gotówkę w przedsiębiorstwach, sklepach oraz bankomatach. Jesienią 2014 roku przeprowadzono także kampanię informacyjną – mieszkańcom Litwy przesłano publikacje dotyczące euro oraz zamiany litów na euro; w mediach wyświetlano spoty dotyczące nowego środka płatniczego; przeprowadzona została także kampania billboardowa; w Zamku Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie otwarto wystawę poświęconą euro.
Po wejściu kraju do strefy euro 1 stycznia 2015 roku, wartości na kontach i lokatach zostały przeliczone na euro, z bankomatów pobierać można euro. Przez pierwsze dwa tygodnie obowiązywania euro (do 15 stycznia włącznie), w sklepach można było płacić także w litach. Poprzednią walutę wymieniać można było bezpłatnie do 1 marca 2015 roku w 330 urzędach pocztowych, do końca czerwca 2015 roku we wszystkich bankach komercyjnych, a w wybranych do końca grudnia 2015 roku. Bank Litwy wymienia lity na euro bezterminowo.
Korony, lity i łaty w Polsce wymienić można w kantorze Tavex znajdującym się przy ul. Świętokrzyskiej 32 w Warszawie. Więcej informacji o skupie wycofanych walut Estonii, Litwy i Łotwy uzyskać można na stronie kantoru: tavex.pl.
Redaktor naczelny Przeglądu Bałtyckiego. Absolwent Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. Interesuje się Estonią, regionem Morza Bałtyckiego oraz Europą Środkową i Wschodnią. Prowadzi również portal estoński Eesti.pl.
