W tym roku obchodzone jest 450-lecie zawarcia unii lubelskiej. W zeszłym roku obchodzono 600-lecie fresków Kaplicy Trójcy Świętej w Lublinie. Historię polsko-litewskich relacji i lubelskiej kaplicy łączy i poświadcza drobny akt wandalizmu…
Lublin, malowniczo położony na wzgórzach Wyżyny Lubelskiej, jedno z najstarszych polskich miast, miasto królewskie, ma wiele do zaoferowania turystom – Stare Miasto z zabytkami w stylu tzw. renesansu lubelskiego, zamek, parki i pałace oraz bogatą ofertę kulturalną. Wśród wszystkich atrakcji miasta nie można zapomnieć o wizycie w Kaplicy Trójcy Świętej na Zamku Lubelskim – w miejscu, które jest świadkiem historii, dla którego powiedzenie o spotkaniu Wschodu i Zachodu to stwierdzenie faktu, a nie wyświechtany slogan marketingowy. Jakie tajemnice kryje kaplica?
Znad Bałtyku nad Czarne, z Wilna do Krakowa
Lublin, którego historia sięga XII wieku, dzięki położeniu na szlakach handlowych znad Morza Bałtyckiego nad Morze Czarne i z Europy Zachodniej na Litwę i Ruś oraz lokalizacji na wschodnich rubieżach piastowskiej Polski szybko zyskiwał na znaczeniu. Pierwszy zamek w Lublinie powstał w XII wieku. W pierwszej połowie kolejnego stulecia umocniono go ceglaną wieżą (donżonem), która zachowała się do dziś. Obronno-mieszkalna wieża jest jedynym zabytkiem architektury romańskiej w Lublinie. Sto lat później, za panowania króla Kazimierza Wielkiego, na miejscu dotychczasowej twierdzy wzniesiono ceglany zamek wraz z obwarowaniami, który miał stanowić element systemu obronnego przed najazdami rusińskimi, jaćwińskimi, litewskimi i tatarskimi. To w czasie kazimierzowskiej transformacji Polski drewnianej w Polskę murowaną zamek zyskał omawianą kaplicę.
Wraz z zawiązaniem unii między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim i objęcia polskiego tronu przez Jagiellonów, Lublin stał się przystankiem na trasie królewskich podróży z Wilna do Krakowa. Lublin był ulubionym miejscem Władysława Jagiełły – być może dlatego, że to tutaj w czasie sejmu w 1386 roku został wybrany na króla Polski – który w czasie swojego niemal półwiecznego panowania gościł tu 35 razy. Za sprawą pierwszego Jagiellona na tronie Korony, Kaplica Trójcy Świętej jest dziś jednym z najcenniejszych zabytków w skali kraju – o czym dalej. Zamek Lubelski z czasem tracił znaczenie obronne – w XVI wieku król Zygmunt Stary rozpoczął jego przebudowę na rezydencję królewską, nad czym czuwali mistrzowie włoscy zatrudnieni także przy modernizacji zamku na Wawelu. Zamek poważnie ucierpiał w czasie XVII-wiecznych najazdów kozackich, siedmiogrodzkich i szwedzkich, jednak ten burzliwy okres przetrwała kaplica i późnoromański donżon. Kamienie ze starego zamku wykorzystano do budowy kamienic i brukowania lubelskich ulic. Nowy kształt zamek zyskał w latach 20. XIX wieku, kiedy na zamkowym wzgórzu wzniesiono gmach w stylu neogotyku angielskiego – budowa nowego zamku była inicjatywą Stanisława Staszica, a autorem projektu był prawdopodobnie Jan Stompf. Zamek zachował swój nowy kształt do dziś, do 1954 roku pełnił funkcję więzienia dla zmieniających się reżimów, a po kilkuletnich pracach remontowych, od 1957 roku mieści siedzibę główną Muzeum Lubelskiego.
Gotycka architektura, bizantyjsko-ruskie polichromie, renesans lubelski
Położona w południowo-wschodnim narożniku zamku Kaplica Trójcy Świętej została wzniesiona w czasie budowy zamku murowanego w latach 1341-1370. Widoczna z dziedzińca zamku bryła świątyni została zbudowana w stylu gotyckim. Najcenniejszy zabytek kaplicy, a więc polichromie zostały wykonane na początku XV wieku.
W kaplicy przenikają się wpływy kulturowe Zachodu i Wschodu: wnętrza gotyckiego budynku kościoła rzymsko-katolickiego zostały pokryte polichromiami w stylu bizantyjsko-ruskim. Kaplica jest jednofilarowa i dwukondygnacyjna, co wynika z jej przeznaczenia – służyła przede wszystkim potrzebom monarchów zatrzymujących się w Lublinie. Na wyższej kondygnacji odprawiano liturgię dla monarchów i dworu. Ta część kościoła ma kwadratową nawę z ośmiobocznym filarem na środku, który podtrzymuje sklepienie. Od strony wschodniej znajduje się wydłużone wieloboczne prezbiterium. Dolna część lubelskiej kaplicy – z podobnym układem przestrzennym – służyła za zaplecze dla duchownych i kryptę dla zmarłych duchownych. Oba poziomy są skomunikowane schodami schowanymi w murach północnej i południowej ściany. W architekturze obiektu dostrzec można cechy stylu gotyckiego: żebra sklepienne, wsporniki i wysokie wąskie okna zwieńczone ostrym łukiem.
Architektura Kaplicy Trójcy Świętej została w XVI wieku wzbogacona o wejście na górnej kondygnacji ujęte w renesansowy portal wykonany w warsztacie komasków. W połowie XVII wieku stromy schodkowy szczyt fasady frontowej przebudowano w stylu renesansu lubelskiego.
Polichromie pokrywające ściany i sklepienia Kaplicy Trójcy Świętej zostały ufundowane przez Władysława Jagiełłę. Nie jest znana data rozpoczęcia prac – w księdze miejskiej Lublina znanej z odpisów Hieronima Łopacińskiego pojawia się wzmianka datowana na 1407 rok o wydatkach na prace w kaplicy. Znana jest natomiast dokładna data zakończenia prac – 10 sierpnia 1418 roku, w dniu św. Wawrzyńca. Napis fundacyjny znajdujący się na wewnętrznej południowej części łuku zapisany cyrylicą w języku staro-cerkiewno-słowiańskim w większej części jest zniszczony, zachowało się sześć linii, z których odczytać można datę powstania malowideł oraz nazwisko „kierownika robót” – mistrza Andrzeja.
Gust Władysława Jagiełły ukształtowany przez prawosławne otoczenie i matkę – wielką księżnę Juliannę Twerską znalazło swoje odzwierciedlenie we freskach w Kaplicy Trójcy Świętej. Polichromie w stylu bizantyjsko-ruskim z cechami wskazującymi na powiązania z twerską i nowogrodzką szkołą pisania ikon, a także z wpływami serbsko-atoskimi, zostały wykonane przez trzech malarzy pod kierunkiem mistrza Andrzeja. Nazwiska pozostałych artystów – Kuryła (Cyryla) i Juszka – zostały odkryte dopiero w 1979 roku przez konserwatorki Krystynę Durakiewicz i Marię Milewską. Andrzej miał wykonać większości scen związanych z cyklem świąt i męką pańską – mistrz tworząc je mieszał tradycyjne wzory bizantyjskie z wzorami serbsko-atoskimi. Według prof. Anny Różyckiej-Bryzek miał on być związany z twerską szkołą pisania ikon. Kurył miał wykonać wizerunek Chrystusa w majestacie, scenę zwiastowania, wizerunki aniołów, proroków i świętych, których przedstawił frontalnie. Juszko miał być związany ze środowiskiem halicko-wołyńskim, miał on być autorem malowideł w dolnej części nawy.
Chociaż malarze w swojej pracy musieli pracować w obiekcie o architekturze z układem pomieszczeń i kształtem elementów (okna zwieńczone ostrym łukiem, brak kopuł) odmiennej od typowej dla kształtu budynków sakralnych na wschodzie, to polichromie zostały wykonane zgodnie z bizantyjskim kanonem ikonograficznym. Przedstawione obrazy i sceny tworzą uporządkowaną całość, odzwierciedlają kosmos stworzony przez Boga, gdzie zgodnie z zasadą hierarchii zstępującej najważniejsze sceny i postaci znajdują się najwyżej – Boga w wiecznej chwale (temat umieszczany w czaszy kopuły – w kaplicy znajduje się w sklepieniu prezbiterium), niżej proroków, cykle ewangeliczny (nawa) i eucharystyczny (prezbiterium); niżej sceny ziemskie – z życia Jezusa, Maryi i świętych. Sklepienie nawy to gwiaździste niebo – ten świat boski z ziemskim łączy kolumna – a łuk nad wnęką łączącą nawę i prezbiterium zdobi tęcza. Sceny dopełnione zostały ornamentami – najczęściej palmetą, wstęgami, łuskami, motywami roślinnymi; dolna część ścian to dekoracja w formie zasłony.
Na sklepieniu prezbiterium znajdują się przedstawienia: Chrystus w majestacie (otacza go mandarola; w jego stronę zwróceni są Matka Boska i Jan Chrzciciel, będący pośrednikami między Bogiem i ludźmi), a u jego stóp, na zworniku sklepienia znajduje się podwójny krzyż, który może symbolizować poddanie się monarchy władzy bożej; Duch św. w postaci gołębicy (motyw Trójcy Świętej jako wezwania kościoła stanowi dominujący temat dekoracji wnętrz); Trójcy Świętej asystują Cherubiny; Serafiny; Trony; Archaniołowie: Michał, Gabriel, Rafał, Uriel – otaczają z czterech stron Chrystusa, występując w roli strażników i wykonawców woli Stwórcy; Aniołowie; św. Jan; Matka Boska. Na sklepieniu nawy: Cherubiny, tron Boży (Etimazja – symbolizuje niewidzialnego Boga i przygotowanie na powtórne przyjście Chrystusa), aniołowie niższych chórów, symbole ewangelistów (zachował się tylko św. Marka).
Na ścianach prezbiterium przedstawiono sceny pasyjne – na północnej ścianie prezbiterium: Wniebowstąpienie, Modlitwa Chrystusa w Ogrójcu (Chrystus wyciąga ręce po „kielich goryczy”), Ostatnia Wieczerza (po środku przy stole siedzi Chrystus, a przy nim apostołowie, od stołu odchodzi Judasz z diabłem na ramionach), Komunia Apostołów (udzielana przez Boga-Ojca i Chrystusa), Umywanie nóg Apostołom, Porażenie żołnierzy, Zmowa Judasza z kapłanami, Zaparcie się i żal Piotra, Niewiasty u grobu Chrystusa. Tutaj znalazły się także dwa elementy związane z fundatorem (wewnątrz łuku): konny portret Władysława Jagiełły (anioł nakłada koronę i wręcza włócznię zwieńczoną krzyżem władcy siedzącemu na koniu, co ma symbolizować pochodzenie władzy monarszej od Boga – ten obraz miał stworzyć Juszko) oraz Herb Śreniawa (prawdopodobnie należący do starosty łęczyckiego Piotra Kmity). Na ścianie wschodniej: Pojmanie Chrystusa i Sąd Sanhedrynu. Na ścianie południowej: Zwiastowanie Męki, Sąd Piłata (Piłat umywa ręce w misce z wodą), Naigrywanie, Biczowanie, Ustawianie krzyża (scena uszkodzona), Ukrzyżowanie, Zdjęcie z krzyża, Król Dawid, Król Salomon, Święta Paraskewa Piatnica oraz napis fundacyjny (wewnątrz łuku).
W górnej części ścian przedstawiono najważniejsze wydarzenia z życia Chrystusa i Marii. Na północnej ścianie nawy znajdują się przedstawienia: św. Pafnucy, św. Onufry, Ofiarowanie Chrystusa (przekazanie Jezusa matce po dokonaniu przez kapłana Symeona aktu obrzezania), Chrzest Chrystusa (Jan chrzci nagiego Chrystusa stojącego w rzece), św. Tomasz Apostoł, Przemienienie, Wskrzeszenie Łazarza, Wjazd do Jerozolimy, śś. Kosma, Damian, Kir i Jan, Zesłanie Ducha Świętego i Zaśnięcie Matki Boskiej (dopełnieniem tej kompozycji jest wyizolowany wizerunek apostoła Tomasza). Na ścianie wschodniej (ściana łącząca prezbiterium i nawę): Zwiastowanie (do Marii zbliża się Archanioł Gabriel; początek cyklu ewangelicznego), Mandylion, Zstąpienie Chrystusa do piekieł (Anastasis), Deesis, Gościnność Abrahama, św. Paweł i trzej Ojcowie Kościoła Wschodniego. Na ścianie południowej: Melchizedech, Izajasz, Nawiedzenie św. Elżbiety, Narodziny Chrystusa (zachowane zostały fragmenty), Micheasz, Eliasz na pustyni, Uzdrowienie człowieka z uschniętą ręką, Chrystus pojawiający się Mariom (Chairete), Święty Gierasim, Śmierć ubogiego Łazarza, Komunia i pogrzeb Marii Egipcjanki, Rzeź niewiniątek, Modlitwa fundatora. Na ścianie zachodniej: dalsza część przedstawienia modlitwy fundatora (na beczce okalającej wejście na chór; Władysław Jagiełło podtrzymywany przez św. Mikołaja klęczy przed Matką Bożą z Jezusem na kolanach, który wykonuje gest błogosławieństwa; to najstarszy zachowany wizerunek króla), Ezechiel, Jonasz, św. Teodor Stratilates, św. Teodor Tiron, przedstawienie nieokreślonych świętych, Daniel w lwiej jamie z przynoszącym mu jedzenie Habakukiem, śś. Pachomiusz, Antoni Wielki, Makary Egipski, Saba Kapadocki, Spirydon z Trimitontu, Daniel Słupnik oraz śś. Kosma, Damian, Kir i Jan. Także filar pokryty jest wątkiem hagiograficznym. przedstawione postaci można zidentyfikować po imionach przy aureolach i szczegółach wyglądu.
Autorem zdjęć jest Kazimierz Popławski.
W czasie budowy obiektu neogotyckiego w XIX wieku, wnętrza kaplicy pokryto warstwą zaprawy wapiennej ukrywając średniowieczne freski. Świątynia w tym okresie stała się kaplicą więzienną. Stare polichromie ponownie ujrzały światło dzienne dopiero w 1899 roku, wtedy malarz Józef Smoliński zauważył fragmenty fresków odkrywanych w wyniku odpadania wapiennego tynku. W latach 1902-1914 prowadzono prace konserwacyjne na zlecenie Cesarskiej Komisji Archeologicznej z Petersburga, a w latach 1917-1923 przy udziale Lubelskiego Koła Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Odkrywanie i konserwację polichromii i budynku zakończono w 1997 roku, jednak kaplica nadal odkrywa swoje tajemnice. W 2017 roku odkryto polichromie stworzone w XIX w. w wykutym wówczas przedsionku kaplicy. „Nowe” freski miały powstać po 1826 roku, a więc już po położeniu tynków w czasie budowy neogotyckiego zamku.
Współcześnie pomieszczenie kaplicy jest puste, brak w nim ołtarzy – te zostały w 1939 roku wyniesione do kościoła św. Wojciecha, gdzie znajdują się do dziś.
Co ciekawe Kaplica Trójcy Świętej jest jednym z nielicznych obiektów, który zachował się w swoim oryginalnym kształcie i z oryginalnymi polichromiami, dzięki czemu należy dziś do najcenniejszych zabytków średniowiecznych w Polsce.
„unia facta est cum Ducatus Lytwanie”
W krótkim rysie historycznym – co zapewne zauważyli wszyscy miłośnicy historii Lublina i relacji polsko-litewskich – zabrakło ważnej informacji.
W czasie sejmu walnego odbywającego się w Lublinie w 1569 roku zawarto unię realną pomiędzy Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim. 28 czerwca osiągnięto porozumienie co do zakresu unii, 29 czerwca uzgodniono treść aktu, 1 lipca strony wymieniły się aktami i złożono przysięgi, a trzy dni później król Zygmunt II August wydał dokumenty potwierdzające unię. Zawarcie unii oznaczało powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze wspólnym monarchą, herbem, sejmem, walutą, polityką zagraniczną i obronną – zachowano odrębny skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo. W dokumencie królewskim zatwierdzającym unię czytamy: „iż już Królestwo polskie i Wielgie Księstwo litewskie jest jedno nierozdzielne i nierożne ciało, a także nierożna ale jedna a spolna Rzeczpospolita, która się ze dwu państw i narodow w jeden lud zniosła i spoiła”. Akt unii lubelskiej przechowywany jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych.
Co wspólnego z unią lubelską ma Kaplica Trójcy Świętej? 1 lipca po zaprzysiężeniu unii (lub według innych źródeł 29 czerwca po zawarciu porozumienia) w Kaplicy Trójcy Świętej miało się odbyć uroczyste nabożeństwo dziękczynne, w którym wzięli udział król, jego dwór i posłowie.
Na ścianach kaplicy zachowało się około 200 wyrytych w tynku napisów datowanych na lata 1552-1934. Chociaż można pokusić się o stwierdzenie, że to 200 aktów wandalizmu, to napisy stanowią cenną pamiątkę i źródło historyczne. Większość znajduje się na ścianie zachodniej, a wśród nich, na obudowie schodów prowadzących na chór, zdanie po łacinie „unia facta est cum Ducatus Lytwanie”, czyli „Unia z Księstwem Litewskim stała się faktem”. Słowa potwierdzające zawarcie unii najprawdopodobniej wyrył Piotr Jeżewski, który zdanie uzupełnił swoim imieniem i nazwiskiem (w swoje imię wkomponował herb rodowy – Prus) oraz rokiem – 1569.
Inną pamiątką po zawarciu unii lubelskiej jest pomnik na Placu Litewskim, gdzie obradowała szlachta polska i litewska przed zawarciem unii.
13-metrowy czarny obelisk odlany z żeliwa wzniesiony został w 1826 r. Obelisk powstał według koncepcji Stanisława Staszica oraz projektu Feliksa Bentkowskiego i Pawła Malińskiego. Złote płaskorzeźby przedstawiające Polskę i Litwę zaprojektował Paweł Maliński. Zajmuje on miejsce pierwotnego monumentu, który powstał już w 1569 roku na polecenie króla Zygmunta Augusta i który uległ zniszczeniu w czasie rozbiórki kościoła Bonifratrów (1819 r.). XVI-wieczny obelisk miał mierzyć 12 łokci (ok. 6 metrów), być zbudowany z kamienia i cegły oraz nakryty dachówką. Starszy obelisk miał być udekorowany dwoma posągami symbolizującymi Polaka i Litwina, lub według innej wersji – króla Władysława Jagiełłę i królową Jadwigę. Obraz przedstawiający dawny obelisk można obejrzeć w Muzeum Lubelskim, gdzie znajduje się także dzieło Jana Matejki „Unia lubelska” (1869 r.).
Innym miejscem związanym z unią lubelską jest zespół klasztorny oo. Dominikanów, gdzie po zaprzysiężeniu aktu unii miał się udać król i gdzie uroczyście, jako podziękowanie za zawarcie unii, odśpiewano Te Deum Laudamus. Według jednej z wersji zaprzysiężenie aktu miało się odbyć nie na Zamku Lubelskim a w klasztorze, dlatego jedna z sal nosi nazwę Unii Lubelskiej.
Kaplica Trójcy Świętej otwarta jest dla zwiedzających od poniedziałku do niedzieli w godzinach 10.00-19.30. Koszt biletu – sama kaplica – to 15 zł (normalny) lub 10 zł (ulgowy). Polichromie Kaplicy Trójcy Świętej można także zobaczyć wirtualnie na stronie Muzeum Lubelskiego.
Pisząc artykuł korzystałem z wiedzy zdobytej w czasie wizyty w Kaplicy Trójcy Świętej i z materiałów informacyjnych Muzeum Lubelskiego i miasta Lublina.
