Lituanizacja, depolonizacja, ograniczanie praw mniejszości narodowych czy w końcu litewski antypolski nacjonalizm. Te słowa to najczęściej powtarzające się hasła w dyskursie publicystycznym dotyczącym problematyki etniczności na Litwie po 1991 roku. Szersze, naukowe ujęcie tej kwestii prezentuje dr Małgorzata Stefanowicz w książce wydanej na przełomie 2019 i 2020 roku pt. „Polityka etniczna Litwy w latach 1990–2004”. Opracowanie z pogranicza socjologii i politologii, nie tylko poszukuje odpowiedzi na pytania dotyczące polityki wobec mniejszości. Znajdziemy też w nim odpowiedź na pytanie czym dla państwa litewskiego ówcześnie była „litewskość” ujęta w ramy formalno–prawne.
Stereotypowa percepcja polityki państwa litewskiego wobec mniejszości narodowych w polskim dyskursie jest prosta. Można ją streścić mniej więcej tak: „polityka państwa litewskiego od lat 90. dąży do masowej lituanizacji Polaków”. Z tym właśnie uogólnieniem mierzy się w swojej książce dr Stefanowicz. Oczywiście przeczytamy w niej wiele o sytuacji Polaków na Litwie, ich położenia oraz kwestii sporu na linii mniejszość-większość. Jednak autorka mierzy się w książce z dużo szerszym problemem. Autorka nie tylko porusza problematykę kształtu polityki wobec wszystkich mniejszości, ale też to w jaki sposób się ona wykuwała. Co jednak najważniejsze, porusza ona temat tego w jaki sposób polityka ta wpłynęła na życie społeczne i polityczne, a także metody adaptacji do nowych warunków dwóch głównych grup mniejszościowych na Litwie.
Lituanizacja Litwinów?
Główną oraz bardzo ważna tezą tej książki jest to, że polityka państwa litewskiego wobec grup mniejszościowych – jak może się wydawać – jest w pełni przemyślana i zaplanowana. Jak podkreśla autorka, polityka ta wykuwała się pod wpływem nie tyle naukowej analizy, co jest bardziej wypadkową swoich czasów. To jak się kształtowała w dużej mierze zależało od bieżącej sytuacji politycznej wewnętrznej, jak i regionalnej. Jak podkreśla autorka, miała ona inny kształt w dobie odrodzenia państwa, inaczej wyglądała w połowie lat 90., kiedy to podpisywano traktat z Polską, a jeszcze inaczej w czasie ubiegania się o akcesję do Unii Europejskiej.
Rzadko poruszanym, ale wyjątkowo ciekawym aspektem polityki etnicznej państwa litewskiego jest jej stosunek do samej litewskości. To dość nowe spojrzenie, bo dotychczas niemal nie poruszano tego tematu w polskim dyskursie. Najczęściej podkreśla się to, że Litwa na początku lat 90., w przeciwieństwie do Łotwy i Estonii, zastosowała wariant zerowy wobec rezydentów republiki. Litwa wszystkim swoim mieszkańcom, bez względu na pochodzenie etniczne, przyznała obywatelstwo (Łotwa i Estonia tylko tym osobom, które mogły udowodnić, że ich przodkowie legitymowali się obywatelstwem przedwojennych republik). Autorka pokazuje, że kwestia ta była bardziej złożona. O ile państwo przyjęło bardzo liberalną ustawę w porównaniu z sąsiadami, to Litwa także bardzo etnocentryczne traktowała kwestię obywatelstwa. W systemie prawnym to etniczni Litwini stali się, grupą uprzywilejowaną. Szczególnie w kwestii odzyskiwania obywatelstwa i repatriowania do odzyskanej ojczyzny.
Autorka pokazując te zależności wskazuje, że polityka etniczna państwa litewskiego miała dwa główne cele. Z jednej strony celem było wzmocnienie czynnika litewskiego jako grupy o charakterze państwotwórczym. Z drugiej zaś, w stosunku do mniejszości jej celem było osłabienie pozycji kulturalno-politycznej dwóch wielkich grup mniejszościowych – polskiej i rosyjskiej.
Polityka językowa
Wśród problematyki opisywanej przez autorkę ważną kwestią jest zagadnienie języka litewskiego i jego politycznego znaczenia. Opisuje ona spór wewnętrzny wśród grupy litewskiej co do wagi zachowania poprawności językowej oraz rolę tzw. „kalbininkasów” czyli językoznawców, a właściwie inspektorów językowych będących częścią aparatu urzędniczego na Litwie. Kwestia języka litewskiego i jego poprawnego użytkowania w przestrzeni publicznej wpływa nie tylko, jak wspomina autorka, na podziały wśród samych Litwinów. Czynnik ten miał też niebywałe znaczenie w procesie mobilizacji etno-politycznej litewskich Rosjan i Polaków. W dużej mierze to kwestia polityki językowej była elementem mobilizującym te grupy. Choć status języków polskiego i rosyjskiego w początkowym etapie odbudowy państwa litewskiego był inny, to obie grupy mobilizowały się politycznie właśnie wokół kwestii języka.
Poza częścią wyjaśniającą procesy polityczno-społeczne wśród dwóch największych grup mniejszościowych, publikacja obejmuje charakterystykę życia politycznego mniejszości narodowych na Litwie. Autorka opisuje rozwój i upadek różnych ruchów politycznych, z dzisiejszej perspektywy ugrupowań całkiem zapomnianych. Takich jak Polska Partia Praw Człowieka Jana Ciechanowicza, czy Polska Partia Ludowa Ryszarda Maciejkiańca.
***
Książka Małgorzaty Stefanowicz „Polityka etniczna Litwy w latach 1990–2004” to publikacja o charakterze interdyscyplinarnym. Autorka prezentowane zagadnienie porusza z kilku perspektyw: prawno-państwowej, socjologicznej i politologicznej. Dzięki temu interdyscyplinarnemu podejściu Stefanowicz buduje całościowy obraz problematyki etniczności w Republice Litewskiej okresu od odzyskania niepodległości do akcesji do struktur unijnych.
Publikacja ta uzupełnia polską bazę wiedzy na temat Litwy lat 90. Okres ten, choć bliski czasowo, to nadal jest w Polsce mało przebadany i mało znany. Drugim walorem książki jest wyjście poza „warszawską” percepcję zagadnienia, tj. wyjście poza problem litewskich Polaków. Autorka analizuje zagadnienie z perspektywy bliższej raczej wielokulturowemu Wilnu, zauważając skutki polityki etnicznej państwa litewskiego dla całego społeczeństwa.
„Polityka etniczna Litwy w latach 1990–2004„, Małgorzata Stefanowicz, Wydawnictwo Ośrodka Myśli Politycznej, Kraków 2019.
Absolwent historii wojskowości w Akademii Obrony Narodowej i warszawskiego Studium Europy Wschodniej. Jego zainteresowania oscylują głównie wokół dziejów wojska narodowego i sowieckiego na obszarze Łotwy, Litwy i Białorusi.
