Nagroda Literacka Europejski Poeta Wolności to wyjątkowe wyróżnienie. Przeznaczone jest dla poetek i poetów z Europy, w których twórczości pobrzmiewa odwaga przekraczania granic i budowania kulturowych mostów. Ideą, która przyświeca Nagrodzie, jest łączenie i przybliżanie europejskich kultur, języków i dzieł literackich. Kluczową rolę pełni tu poezja, której wkład w kształtowanie europejskiej wspólnoty buduje silne więzi między narodami. Fundatorem Nagrody Literackiej Europejski Poeta Wolności jest Miasto Gdańsk. Przyznanie Nagrody i towarzyszący Festiwal Europejski Poeta Wolności organizowany przez Instytut Kultury Miejskiej odbywają się raz na dwa lata, począwszy od 2010 roku. Autorka lub autor zwycięskiej książki otrzymuje honorową statuetkę oraz wysoką nagrodę finansową. O wyjątkowości Nagrody Europejski Poeta Wolności świadczy również uhonorowanie pracy tłumaczek i tłumaczy literatury – to oni zgłaszają daną książkę do konkursu, a w przypadku wygranej przełożonego przez nich tomu zostają nagrodzeni.
Na początku każdej nowej edycji konkursu drogą losowania wybierano siedem europejskich państw (w ostatniej edycji – osiem). To właśnie z nich mieli pochodzić autorzy i autorki, których tomiki – wydane w kraju rodzimym na przestrzeni kilku ostatnich lat – miały być zgłaszane do konkursu przez tłumaczki i tłumaczy. Jury Nagrody, w którego skład wchodzą zawsze wybitni przedstawiciele sztuki i literatury, spośród nadesłanych propozycji wybierało do finału po jednym tomiku z każdego kraju. Wszystkie finałowe tomiki zostały wydane w wersji dwujęzycznej – w języku oryginału i w polskim przekładzie – w serii poetyckiej Europejski Poeta Wolności, w pierwszych edycjach nakładem wydawnictwa Słowo/Obraz Terytoria, a później przez gdański Instytut Kultury Miejskiej. Zwycięski tomik ogłasza się w trakcie uroczystej gali w ramach Festiwalu Europejski Poeta Wolności w Gdańsku.
Od początku istnienia konkursu wydano już po jednym tomiku z każdego kraju europejskiego, w tym z państw regionu Morza Bałtyckiego – Litwy, Łotwy, Estonii, Niemiec, Rosji, Polski oraz Danii, Szwecji, Finlandii, a także – nieleżących bezpośrednio nad Bałtykiem, ale związanych z regionem kulturowo – z Norwegii i Islandii. Kim są poetki i poeci z tych krajów i co odnajdziemy w ich tomikach? W części I artykułu przyjrzymy się tomikom twórców z krajów bałtyckich, Niemiec, Rosji i Polski.
Rok 2012: Poeta Wolności z Niemiec
W roku 2012 Nagrodę Literacką Europejski Poeta Wolności zdobył tomik niemieckiego poety Dursa Grünbeina pod tytułem Mizantrop na Capri (Der Misanthrop auf Capri) w tłumaczeniu Andrzeja Kopackiego. Durs Grünbein (ur. 1962) cieszy się w Niemczech opinią jednego z najwybitniejszych poetów swojego pokolenia. To autor wielu tomików poetyckich, tłumacz Ajschylosa i Seneki, laureat ważnych nagród literackich, m.in. prestiżowej Nagrody im. Georga Büchnera (1995). W 2010 roku w Polsce ukazał się zbiór historycznoliterackich esejów jego pióra pod tytułem Wulkan i wiersz w przekładzie Jakuba Ekiera (Instytucja Kultury Ars Cameralis Silesiae Superioris, Katowice 2010). Jury Nagrody Europejski Poeta Wolności, przyznając zwycięski laur Dursowi Grünbeinowi, doceniło w jego poezji nowatorskie podejście do kultury antycznej, które pozwala odsłonić oraz opisać problemy i niebezpieczeństwa współczesności. Czytając wiersze z tomu Mizantrop na Capri trudno nie odnieść wrażenia, że autor odbywa podróż w przeszłość, by odnaleźć klucz do teraźniejszości. Grünbein czerpie pełnymi garściami z bliskiej jego sercu kultury antycznej. Podmiot liryczny w jego utworach próbuje odnaleźć język do opisania współczesnych zjawisk, które niejednokrotnie go przerastają lub prowokują do refleksji. Nie boi się sięgnąć po wzorce z kultury starożytnej, które okazują się wciąż żywe i aktualne.
„Berlin, przełom tysiącleci, budzisz się, no i?
A w Rzymie Trajana co byś robił, przytomny od rana?
Dziwne pytanie. Cokolwiek się dzieje ty
Robisz to, co zawsze. Wstajesz, zbierasz się i raz po raz
Odkręcasz szyję papudze, która skrzeczy:
– Już czas… Już czas… Już czas…”
(Durs Grünbein, Epigramat, tłum. Andrzej Kopacki)
Poezja Dursa Grünbeina wskrzesza postaci historyczne i mitologiczne, odświeża starożytne myśli. Warto dodać, że w 2020 roku Durs Grünbein otrzymał Międzynarodową Nagrodę Literacką im. Zbigniewa Herberta za dokonania artystyczne, dające wyraz umiłowaniu wolności i sprzeciwu wobec przemocy – wartościom bliskim Zbigniewowi Herbertowi.
Rok 2014: refleksje z Estonii
W trzeciej edycji Nagrody Literackiej Europejski Poeta Wolności (2014) główną nagrodę otrzymała chorwacka poetka Dorota Jagić za tomik Kanapa na rynku w tłumaczeniu Małgorzaty Wierzbickiej, jednak wśród nominowanych książek znalazł się również tomik autora pochodzącego z Estonii. Zbiór wierszy Po drugiej stronie jeziora (Teiselpool järve) estońskiego poety, filozofa i krytyka Jaana Kaplinskiego przełożył zamieszkały w Krakowie poeta i tłumacz literatury estońskiej i polskiej Aarne Puu. Jaan Kaplinski (ur. 1941) to jeden z najważniejszych estońskich ludzi pióra, laureat estońskiej nagrody literackiej Vilenica (2001), autor wielokrotnie wymieniany wśród kandydatów do Literackiej Nagrody Nobla. Oprócz poświęcenia się pracy literackiej był również zaangażowany w politykę: w latach 1992–1995 pełnił funkcję członka estońskiego parlamentu Riigikogu. Historia związała go z Polską: Polakiem był ojciec poety, Jerzy Kapliński, przed II wojną światową wykładowca języka polskiego i literatury na Uniwersytecie w Tartu, aresztowany przez NKWD w 1941 roku i zesłany do łagru, skąd nie dane mu było już powrócić. Pierwsze polskie przekłady poezji Jaana Kaplinskiego można znaleźć w antologii Pieśń o niechybnym spotkaniu ze szczęściem opracowanej przez tłumaczy literatury, Jerzego Litwiniuka i Aarnego Puu (Czytelnik, Warszawa 1988). Z kolei w 2016 roku, nakładem Fundacji Pogranicze, ukazała się autobiograficzny esej Kaplinskiego pod tytułem Ojcu w przekładzie Anny Michalczuk (Wydawnictwo Ośrodek „Pogranicze – Sztuk, Kultur, Narodów”, Sejny 2016). Do literackich ciekawostek należy fakt, że na cześć poety nazwano nawet asteroidę – 29528 Kaplinski.
Tomik Po drugiej stronie jeziora to zbiór krótkich, trzywersowych utworów – impresji. Ich oszczędna forma przywodzi na myśl surową przyrodę Północy, którą inspiruje się autor.
„Patrzysz w jezioro
a ono przygląda się tobie
twoimi oczami”
(Jaan Kaplinski, „*** (Patrzysz w jezioro…)”, tłum. Aarne Puu)
Utwory przywodzą na myśl japońskie haiku. Ich skondensowana forma poetycka niesie głęboką filozoficzną refleksję, w której na pierwszy plan wysuwa się przemijanie. Zgoda na przemijanie jest tu nie tylko źródłem melancholii, ale jednocześnie formą wolności. Dzięki niej możliwy jest zachwyt nad ulotnym pięknem niepozornych wydarzeń.
Rok 2016: głos z Rosji
W finale czwartej edycji konkursu Europejski Poeta Wolności (2016) znalazła się książka rosyjskiego poety i krytyka literackiego Siergieja Stratanowskiego pod tytułem Graffiti (Граффити) w tłumaczeniu Adama Pomorskiego (Nagrodę otrzymała natomiast rumuńska poetka Ana Blandiana za tomik Moja ojczyzna A4 w przekładzie Joanny Kornaś-Warwas). Urodzony w Leningradzie Siergiej Stratanowski (ur. 1944) jest jednym z najważniejszych twórców tzw. kultury nieoficjalnej w czasach ZSRR. Angażował się w drugi obieg wydawniczy, współredagując czasopisma takie jak 37, Czasy i Siewiernaja Poczta, w których publikował swoje utwory. Wraz z krytykiem i eseistą Kiryłłem Butyrinem stworzył także podziemne czasopismo Obwodnyj Kanał. Zachód poznał jego twórczość dzięki publikacjom w almanachu Apołłon-77 wydanym w 1977 roku w Paryżu. Poeta znany jest z odwagi i niezłomności: wielokrotnie nie bał się publicznie potępić agresywnych politycznych posunięć Rosji, m.in. inwazji na Gruzję w 2008 roku czy aneksji Krymu. Świadectwem jego hartu ducha jest także tomik Graffiti.
Jak przyznaje Adam Pomorski, tłumacz wyróżnionego tomu, wolność w przypadku poezji Siergieja Stratanowskiego to przede wszystkim możliwość zdystansowania się do rzeczywistości i swoboda jej opisania. Wiersze z tomiku Graffiti przywołują plastyczne obrazy, nie zatrzymują się jednak na samym oglądzie, lecz szukają refleksji i wyjaśnienia.
„Światem rządzi się bez nas,
aż dowiemy się niespodziewanie,
Rano, że się stało nieszczęście,
że zawalił się fragment historii.
Tak jak statek z Estonii,
co w sierpniu, w dziewięćset czterdziestym,
Stanął w dalekim porcie…
Marynarze ze statku po nocy
W jakiejś portowej spelunce
dowiadują się nagle z rana,
Że właśnie zniknął ich kraj.”
(Siergiej Stratanowski, „*** (Światem rządzi się bez nas…)”, tłum. Adam Pomorski)
Nad utworami unosi się widmo dawnych rewolucji i totalitaryzmów. Duże wrażenie wywołuje operowanie kontrastem: obok na pozór spokojnych codziennych scen, np. dyskusji na konferencji, przeciwstawione bywają brutalne – scena walki czy naturalistyczne opisy nędzy. Nie brak także gorzkiej ironii, szczególnie w utworach poświęconych obserwacjom współczesnego miasta. Tytuł książki odsyła do fragmentarycznej twórczości na murach miejskich – wiersze, podobnie jak przypadkowe graffiti, stanowią wyrywki ogólniejszych wizji i zapraszają do dalszych rozmyślań.
Rok 2020: poetki z Litwy i z Łotwy
W 2020 roku z powodu pandemii COVID-19 gala wręczenia Nagrody Literackiej Europejski Poeta Wolności została przesunięta niemal o pół roku i odbyła się w niewielkim gronie. Festiwal Europejski Poeta Wolności nie mógł się odbyć w pełnej krasie, jednak organizatorzy zadbali o ciekawe wydarzenia online i w przestrzeni miejskiej, takie jak np. odczyt wybranych utworów z finałowych tomików w nagraniach serii „Dźwiękowisko” czy akcja Poezja w Mieście, w czasie której wiersze finalistek i finalistów Nagrody pojawiły się na plakatach w Gdańsku. Ostatecznie zwyciężył tomik irlandzkiej poetki Sinéad Morrissey O równowadze w tłumaczeniu Magdy Heydel. Wraz z nim w finale konkursu znalazły się publikacje z dwóch krajów bałtyckich: Litwy i Łotwy.
Agnė Žagrakalytė (ur. 1979), litewska autorka tomiku Właśnie: (Štai:) nominowanego do Nagrody w przekładzie Agnieszki Rembiałkowskiej, to nie tylko poetka, ale także powieściopisarka i felietonistka, zdobywczyni licznych rodzimych nagród literackich, w tym Nagrody im. Liūnė Sutemy dla debiutującej młodzieży. Tomik Właśnie: to trzeci tomik poetycki Žagrakalytė, nagrodzony na Litwie w plebiscycie Książka Roku 2017 w kategorii poezja. W Polsce jej utwory były dotąd publikowane w magazynach literackich w przekładach Aliny Kuzborskiej (w magazynie Tekstualia), Zuzanny Mrozikowej (Arterie, Tekstualia) i Joanny Tabor (w piśmie Borussia).
Twórczość Agnė Žagrakalytė tętni życiem. Nieokiełznana energia bijąca z każdego utworu nie budzi wątpliwości, że wolność oznacza tu przede wszystkim swobodę ekspresji, uwolnienie się od ograniczeń samego języka. Autorka jest ceniona za odwagę do eksperymentowania: jej wierszom nie są obce – świetnie oddane przez tłumaczkę – dźwiękonaśladowcze zabawy słowem, nieoczywiste metafory i styl potoczny, jak np. w wierszu pod tytułem Delirious Day:
„(…) Jacy my piękni, jacy pofałdowani, jacy otwarci,
Jak precyzyjnym obnażeni skalpelem, po same żyły:
Jakżeśmy łamliwi i drobnoczerwoni.
Na marginesie, pod stołem – pies właśnie błogo ogryza
Barbie, bezgłową, teraz już też beznogą – syrenkę:
Sterczą białe druciki z ludzko-cieleśnie-różowych
Barbiekikutów – gadzino jedna –
Karcę grzechu nieświadomą psinę –
Gadzino nieobsobaczona, kundlu, coś ty zrobił –
Przecież miała zalążki kości!”
(Agnė Žagrakalytė, Delirious Day, tłum. Agnieszka Rembiałkowska)
Manifestowanie wolności poprzez wyswobodzenie literackich motywów i porównań z utartych schematów myślowych i kulturowych odnaleźć można także u łotewskiej poetki Ingi Gaile, której tomik Wielkanoc (Lieldienas) w przekładzie Agnieszki Smarzewskiej również był nominowany do Nagrody Europejski Poeta Wolności 2020. W twórczości Ingi Gaile pobrzmiewają jednak cięższe tony. Jej wiersze przywołują konkretne obrazy, a niektóre z nich są wręcz filmowe. Choć nietrudno wyczuć w nich ironię, a niekiedy nawet humor, większość z nich traktuje o poważnych problemach, od osobistych po globalne i polityczne. W wierszach Gaile ukazują się dwie formy wolności: możliwość bycia sobą, a jednocześnie przewrotna wolność „od siebie” – prawo do współodczuwania i do prób zmieniania się w inną osobę.
„Wyczuwam własne serce
poza ciałem
złota fabryka
puls śluzówek
i spotykam pradziadka
ręka przebita bagnetem
wielu poniżonych ludzi
nienawidzi mnie przez niego
był w Sonderkommando Arajs
widziałam sale porodowe
tryskała krew
(…) próbuję zrozumieć
co się wydarzyło w tym ciemnym pomieszczeniu”
(Inga Gaile, Medytacja, tłum. Agnieszka Smarzewska)
Inga Gaile (ur. 1976) to prawdziwy człowiek renesansu: jest nagradzaną poetką, prozaiczką, autorką sztuk teatralnych, książek dla dzieci i przekładów z języka rosyjskiego. Oprócz tego przewodniczy łotewskiemu PEN Clubowi, a także organizuje feministyczne stand-upy, w których sama bierze udział jako performerka. Aktywnie angażuje się w walkę o prawa kobiet i osób LGBT+, czego wyraz znaleźć można również w jej twórczości. Wielkanoc to pierwszy przekład na język polski jej poezji.
Poeci z Polski: lata 2010 i 2012
W konkursie Europejski Poeta Wolności, oprócz książek pióra zagranicznych poetek i poetów, brały udział także dzieła autorów polskich, zgłaszane do rywalizacji przez wydawnictwa. W dwóch pierwszych edycjach konkursu znalazły się tomiki Poemat odjazdu pióra Andrzeja Mandaliana (edycja 2010) i Kamień, szron autorstwa Ryszarda Krynickiego (edycja 2012). Andrzej Mandalian (1927-2011) w Poemacie odjazdu odbywa poetycką wędrówkę po warszawskim Dworcu Centralnym – miejscu, w którym jest się tylko przejazdem. Snując refleksję o przemijaniu, udziela głosu osobom wyrzuconym poza nawias społeczny: bezdomnym, prostytutkom i starcom. Jury doceniło wrażliwość autora, a także przemyślaną konstrukcję dzieła. W 2008 roku Poemat odjazdu był nominowany do Nagrody Literackiej Nike. Z kolei Kamień, szron Ryszarda Krynickiego (ur. 1943) nominowany był do Nagrody Nike w roku 2005. Tomik zawiera cykl poetycki Szron, prozy autobiograficzne, cztery tłumaczenia, m.in. Paula Celana, a także nowe wiersze, w tym refleksyjny cykl W podróży, stanowiący swoisty poetycki zapis wspomnień z podróży po Europie.
Rok 2022…
W 2020 roku ogłoszono nabór do Nagrody Literackiej Europejski Poeta Wolności 2022. Po raz pierwszy kryterium przyjęcia książki do konkursu to nie pochodzenie autorki czy autora, a język uprawianej poezji. Wśród kilkunastu wylosowanych na najbliższą edycję języków obcych znalazły się również te z państw regionu Morza Bałtyckiego: język estoński, język niemiecki oraz górno- i dolnołużycki, język norweski oraz języki saamskie i język kweński, a także język polski i język kaszubski. Celem kolejnych edycji jest uwzględnienie i zaprezentowanie wszystkich języków europejskich, także tzw. małych języków, których poezja jest niezwykle rzadko tłumaczona na język polski. Jak zawsze tematem wiodącym pozostaje wolność, we wszystkich odcieniach i interpretacjach. Kto zostanie następnym Poetą Wolności?
Wszystkie cytowane utwory pochodzą z książek (według kolejności cytowania):
- Durs Grünbein Mizantrop na Capri, tłum. Andrzej Kopacki, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2011
- Jaan Kaplinski Po drugiej stronie jeziora, tłum. Aarne Puu, Instytut Kultury Miejskiej, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2013
- Siergiej Stratanowski Graffiti, tłum. Adam Pomorski, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2015
- Agnė Žagrakalytė Właśnie:, tłum. Agnieszka Rembiałkowska, Instytut Kultury Miejskiej, Gdańsk 2019
- Inga Gaile Wielkanoc, tłum. Agnieszka Smarzewska, Instytut Kultury Miejskiej, Gdańsk 2019
Tomiki polskich autorów:
- Andrzej Mandalian Poemat odjazdu, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007
- Ryszard Krynicki Kamień, szron, Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2011
Partnerem publikacji jest Instytut Kultury Miejskiej, organizator festiwalu Europejski Poeta Wolności oraz Gdańskich Spotkań Literackich Odnalezione w tłumaczeniu.
Bałtystka, tłumaczka literatury łotewskiej i litewskiej. Absolwentka Bałtystyki na Uniwersytecie Warszawskim oraz Podyplomowych Studiów Reklamy w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Członkini Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury. Interesuje się kulturą i marketingiem, a szczególnie tym, co łączy oba te obszary. Prowadzi blog o literackiej stronie reklamy: www.smarzewska.com.
