25 lat temu, 15 października 1991 roku Rada Najwyższa Republiki Łotewskiej w postanowieniu “O przywróceniu praw obywateli Republiki Łotwy i podstawowych zasad naturalizacji” wprowadziła status nieobywatela. Według rejestru z 1993 roku na Łotwie przebywało 876 tysięcy nieobywateli, z których przeważającą większość stanowili etniczni Rosjanie.
Po odzyskaniu niepodległości, na Łotwie zdecydowano się przyjąć restrykcyjne zasady naturalizacji. Obywatelstwo przywrócono jedynie tym osobom, które posiadały je przed 16/17 czerwca 1940 roku, oraz ich potomkom. Zgodnie z postanowieniem parlamentu o zasadach naturalizacji i obywatelstwie na Łotwie z 15 października 1991 roku, a następnie przyjętą ustawą o obywatelstwie z 22 czerwca 1994 roku wprowadzono cztery kategorie osób przebywających stale na Łotwie: obywatele, obywatele innych państw, nieobywatele oraz bezpaństwowcy. Status nieobywatela przyznano byłym obywatelom ZSRR, przebywającym na terenie Łotwy, ale nie będących obywatelami żadnego innego państwa.
Ekskluzywna ustawa o obywatelstwie była krytykowana przez środowisko międzynarodowe, w tym Unię Europejską, Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Radę Europy i Rosję. Presja międzynarodowa spowodowała, że Łotwa wprowadziła stosowne poprawki ułatwiając dostęp do obywatelstwa dla nieobywateli. W okresie przedakcesyjnym zliberalizowano wiele ustaw wcześniej uznanych przez Komisję Europejską za zbyt restrykcyjne. W 1998 roku zniesiono limity ograniczające liczbę osób w procesie naturalizacji, zliberalizowano również ustawę ograniczającą nieobywatelom podjęcie pracy w określonych zawodach wymagających znajomości języka państwowego na wysokim poziomie (m.in. strażaków, służby lotniczej, farmaceutów i weterynarzy). Dodatkowo, na mocy stawy z 2004 roku dzieci nieobywateli, urodzone po 1991 roku na Łotwie mogły otrzymać obywatelstwo Łotwy, jeżeli rodzice wyrażali taką chęć.
Największe zainteresowanie obywatelstwem Łotwy przypada na lata dziewięćdziesiąte oraz w okresie akcesji do UE, ze względu na korzyści wynikające z obywatelstwa unijnego. Wśród motywacji, które pojawiały się u osób starających się o obywatelstwo pojawiały się także chęć przynależności do państwa, poczucia bezpieczeństwa, uczestnictwa w głosowaniu, podróżowanie, potrzeba znalezienia lepszej pracy lub chęć zakupu ziemi.
Proces naturalizacji na Łotwie jest jednak powolny. Obecnie nieobywatele stanowią 11,8% mieszkańców Łotwy, a bezpaństwowcy – niecałe 0,01% populacji, co wynosi łącznie ponad 252 tys. mieszkańców Łotwy[1]. Nieobywatele korzystają z najszerszego zakresu praw (w kolejności po obywatelach), w porównaniu do pozostałych grup mieszkańców. Są to: pozwolenie na stały pobyt ex lege, swobodne przemieszczanie się w granicach i poza granicami kraju oraz są zwolnieni z obowiązku posiadania wizy na terenie UE. Ponadto korzystają z opieki konsularnej Łotwy, jeżeli są poza granicami kraju. Nie posiadają oni praw politycznych, co oznacza, że nie mogą brać udziału w żadnych wyborach (głosować czynnie ani biernie), pracować w służbie cywilnej oraz na stanowiskach związanych z bezpieczeństwem narodowym. Nie mogą również nabywać ziemi. Bezpaństwowcy, jeżeli mają pozwolenie na stały pobyt, korzystają z tych samych praw ochrony społecznej i pomocy socjalnej jak obywatele i nieobywatele Łotwy.
Relatywnie korzystny status nieobywatela ograniczał dynamikę procesu naturalizacji. Brakowało im motywacji, gdyż posiadając takie same prawa ekonomiczne i społeczne jak obywatele, nie widzieli różnicy pomiędzy posiadaniem i brakiem obywatelstwa Łotwy. Dodatkowo nieobywatele wskazywali na brak kompetencji językowych weryfikowanych w trakcie procesu naturalizacji, trudne egzaminy z historii i możliwość bezwizowego podróżowania do Rosji (od sierpnia 2016 roku jedynie dla osób urodzonych przed rozpadem ZSRR). Niektórzy uważali za poniżające zdawanie egzaminów z języka i historii państwa, w którym mieszkają od wielu lat. Część rosyjskojęzycznych mieszkańców Łotwy zdecydowało się na obywatelstwo Rosji, jednak obawiają się oni większej dyskryminacji i możliwości wydalenia obywateli rosyjskich (w przypadku stanowienia „zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa”) przez władze narodowe. Niektórzy mają nadzieję na wprowadzenie przez władze opcji „zerowej” i automatyczne otrzymanie obywatelstwa bez konieczności zdawania egzaminów.
O ile w latach dziewięćdziesiątych zainteresowanie państw europejskich statusem nieobywatela na Łotwie wynikało ze starań Łotwy o włączenie w struktury europejskie (podobnie w przypadku Estonii), obecnie dla Europy kwestia braku obywatelstwa straciła na znaczeniu. Nie oznacza to jednak, że Łotwa nie jest pod tym względem monitorowana. Problematyką nieobywateli i bezpaństwowców interesuje się zarówno UE jak i UNHCR. W dalszym ciągu notuje się znaczącą liczbę nieobywateli tzw. „drugiej generacji” – osób, których rodzice też byli nieobywatelami. Niepokojącym zjawiskiem jest również fakt, że pośród młodych osób dobrze znających język państwowy i integrujących się w społeczeństwie, są osoby bez obywatelstwa, pozbawione w ten sposób pełni praw politycznych.
Całkowita liczba nieobywateli na Łotwie
| 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | |
| Liczba nieobywateli | 296,619 | 275,604 | 267,559 | 253,640 | 242,259 | 232,143 |
| % | 14,3 | 13,5 | 13,2 | 12,7 | 12,2 | 11,8 |
Źródło: Centrālā statistikas pārvalde
Większość nieobywateli na Łotwie to etniczni Rosjanie (szerzej osoby rosyjskojęzyczne). Status polityczny i narodowość mogą niepokojąco wpływać na ich pozycję społeczno-ekonomiczną. Bez obywatelstwa łotewskiego i z niskim stopniem znajomości języka państwowego nie mogą zajmować stanowisk w instytucjach państwowych i samorządowych. Wysoki stopień komunikatywności w języku łotewskim wymagany jest także od specjalistów: techników, inżynierów, informatyków, konstruktorów i architektów, co wpływa negatywnie na status społeczny Rosjan. Obecnie, tak jak w okresie sowieckim, wielu z nich pracuje w budownictwie i transporcie. Wielu z nich dobrze radzi sobie także w sektorze prywatnym.
[1] Z czego 252 017 to “nieobywatele Łotwy” a 178 to bezpaństwowcy, Latvijas iedzīvotāju sadalījums pēc valstiskās piederības, Biuro ds. obywatelstwa i migracji, http://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/documents/statistika/IRD2016/ISVP_Latvija_pec_VPD.pdf. Dane na dzień 1 stycznia 2016 r. Dostęp 17.10.2016.
Doktor nauk społecznych w zakresie nauki o polityce, doktor nauk humanistycznych w zakresie archeologii, asystent w Instytucie Europy Środkowo-Wschodniej, laureatka programu „Mobilność plus”, uczestniczka programu Young Election Observers, zainteresowania badawcze: polityka zagraniczna Rosji, bezpieczeństwo w Europie Środkowo-Wschodniej, państwa bałtyckie, mniejszość rosyjskojęzyczna, dziedzictwo i ochrona zabytków.
