Siedmiu uczestników antysowieckiego podziemia zbrojnego odebrało w niedzielę Nagrody Wolności przyznawane przez Sejm Litwy. Uroczystość uhonorowania jednych z ostatnich żyjących litewskich partyzantów była częścią obchodów Dnia Obrońców Wolności. Dzień ten został ustanowiony dla upamiętnienia Litwinów poległych w czasie szturmu sowieckich oddziałów na wieżę telewizyjną w Wilnie 13 stycznia 1991 roku.
Nagroda Wolności przyznawana przez Sejm Litwy została ustanowiona w 2011 roku, a wręczona po raz pierwszy 13 stycznia 2012 roku, w 21. rocznicę tragicznych wydarzeń styczniowych w Wilnie. Ma ona na celu uhonorowanie osób i organizacji z Litwy i zagranicy, zasłużonych dla obrony praw człowieka, rozwoju demokracji, promocji współpracy międzynarodowej oraz w walce o suwerenność i samostanowienie narodów Europy Środkowej i Wschodniej.
Sejmowa Komisja ds. Nagrody Wolności, zajmująca się rozpatrywaniem nominacji do Nagrody, w listopadzie ubiegłego roku postanowiło przedstawić Sejmowi kandydaturę siedmiu uczestników antysowieckiego podziemia: Jonasa Abukauskasa, Vytautasa Balsysa, Jonasa Čeponisa, Juozasa Jakavonisa, Bronislovasa Juospaitisa, Jonasa Kadžionisa i Juozasa Mociusa. Na posiedzeniu Sejmu 4 grudnia 2018 roku Sejm jednogłośnie przyjął uchwałę o przyznaniu siedmiu partyzantom Nagrody Wolności.
Na nadzwyczajnym posiedzeniu Sejmu z okazji Dnia Obrońców Wolności w minioną niedzielę Nagrody uczestnikom walk partyzanckich wręczył przewodniczący parlamentu Viktoras Pranckietis. W osobach laureatów, reprezentujących różne regiony Litwy i różne oddziały ruchu partyzanckiego, Sejm symbolicznie oddał cześć wszystkim żołnierzom antykomunistycznego podziemia, którzy swoje życie poświęcili na walkę o wolne, niepodległe i demokratyczne państwo litewskie.
Podczas ceremonii wskazywano, że wysiłek podjęty przez cywilnych obrońców Wilna w czasie sowieckiej interwencji na początku 1991 roku był kontynuacją i zwieńczeniem walki, którą rozpoczęli partyzanci. „Tak, to byli zwyczajni ludzie. Ale ich mocny duch pozwala nam widzieć ich w nadzwyczajnym świetle. To oni są odważną, wolną i błogosławioną Litwą. I to oni są zwycięstwem, które ostatecznie zapewniliście Wy, Obrońcy Wolności z 13 stycznia” – mówiła przewodnicząca Komisji ds. Nagrody, posłanka Związku Ojczyzny Radvilė Morkūnaitė-Mikulėnienė.
W imieniu nagrodzonych przemówił Jonas Kadžionis. „Bezbożna bolszewicka okupacja Litwy była tragiczna, zabijała nie tylko ciało narodu, ale i jej duszę, zwalała krzyże, pomniki i świątynie. Burzyła świątynie w sercach naszych dzieci i młodzieży” – mówił laureat Nagrody Wolności, przypominając jednocześnie, że Litwa stawiała opór: „Świat nie zna podobnego przypadku, żeby taki malutki naród przez dziesięć lat prowadził walkę zbrojną przeciwko tak brutalnemu i nieliczącemu się z nikim Imperium Zła. Szczególnie bohatersko broniła się po chrześcijańsku wychowana litewska wieś, chłopscy synowie, a tym razem także i córki, oraz Kościół katolicki na Litwie”.
Laureaci Nagrody przystąpili do ruchu partyzanckiego jako młodzi ludzie, najczęściej wkrótce po wkroczeniu na Litwę Armii Czerwonej w 1944 roku. Po schwytaniu przez Sowietów poddani represjom, zostali skazani na wieloletnie wyroki łagru, byli więzieni w ciężkich warunkach w obozach Syberii i północnej Rosji. Przez długie lata nie mogli wrócić do ojczyzny. Mieli problemy ze znalezieniem pracy. Byli inwigilowani przez sowieckie służby bezpieczeństwa.
- Jonas Abukauskas, urodzony w 1927 roku, pochodzi ze wsi Norvaišiai w okolicach Uciany. Jako 17-latek pomagał miejscowym partyzantom, za co trafił na trzy lata do więzienia. Po wyjściu na wolność w 1949 roku przystąpił do oddziału partyzanckiego i przyjął pseudonim „Siaubas”. Ujawnił się trzy lata później. Został aresztowany i skazany na karę śmierci, zamienioną na 25 lat łagru. W latach 1952–1976 był więziony m.in. w Irkucku i w Mordowii.
- Vytautas Balsys „Uosis” urodził się w 1923 roku. Do partyzantki przystąpił w 1945 roku, był żołnierzem okręgu Tauras obejmującego głównie tereny litewskiej części Suwalszczyzny i południowej Kowieńszczyzny. W 1948 roku został ujęty przez Sowietów, kilkanaście lat spędził w obozie w Norylsku, a następnie na zesłaniu w Kazachstanie. Na Litwę powrócił w 1966 roku.
- Jonas Čeponis „Vaidila” urodził się w 1925 roku. Początkowo, od 1944 roku współpracował z partyzantami jako łącznik, a od 1945 walczył zbrojnie w okręgu Tauras. Został schwytany w Kownie w 1948 roku, a następnie skazany na 25 lat łagru bez prawa powrotu na Litwę. W 1953 roku brał udział w buncie więźniów politycznych w obozie w Norylsku. Był także więziony w Kemerowie. W 1968 roku otrzymał zgodę na powrót do ojczyzny.
- Juozas Jakavonis pochodzi ze wsi Kasčiūnai, niedaleko Mereczy w południowo-wschodniej Litwie. Urodził się w 1925 roku. W partyzantce walczył pod pseudonimem „Tigras” w latach 1944–1946 w okręgu Dainava. Schwytany przez Sowietów, otrzymał karę 10 lat obozu i 5 lat zsyłki. Był więziony na Kołymie i w Magadanie, a następnie przebywał na zesłaniu w Kraju Krasnojarskim. Na Litwę powrócił w 1959 roku.
- Bronislovas Juospaitis „Direktorius”, urodzony w 1925 roku, walczył w latach 1944–1951 w oddziale „Vėtra” w okręgu Vytis na rodzinnej Auksztocie w okolicach Poniewieża. Po decydującej potyczce wpadł w ręce służb sowieckich. Został skazany na 25 lat kolonii o zaostrzonym reżimie. Karę odbywał w obozie w Norylsku. Po zwolnieniu w 1966 roku powrócił na Litwę.
- Najmłodszy z nagrodzonych Jonas Kadžionis „Bėda” urodził się w 1928 roku. Pochodzi z okolic Onikszt w północnej Litwie. Do oddziałów partyzanckich dołączył w 1948 roku, a w kolejnym roku został dowódcą jednego z oddziałów okręgu Algimantas. W podziemiu do 1953 roku, ujęty w zasadzce, został przez sowiecki sąd skazany na 25 lat więzienia i 5 lat zesłania. Był więziony w obozach w Omsku, Irkucku, Mordowii i Permie. W latach 1983–1989 zesłany do obwodu kaliningradzkiego.
- Juozas Mocius „Šviedrys” pochodzi ze Żmudzi, urodził się w 1924 roku we wsi pod Szawlami. W czasie okupacji niemieckiej był członkiem konspiracyjnej Litewskiej Armii Wolności. Od 1944 roku był łącznikiem, a od 1945 żołnierzem oddziałów partyzanckich okręgu Kęstutis. Po dwóch latach został ujęty przez Sowietów. Otrzymał karę śmierci, zamienioną na 25 lat łagru. Karę odbywał m.in. w Republice Komi. Na Litwę powrócił dopiero w 1977 roku.
Wszyscy wymienieni po odzyskaniu przez Litwę niepodległości zaangażowali się w działalność organizacji zrzeszających byłych uczestników walk o wolność. Otrzymali wysokie odznaczenia państwowe. Mimo zaawansowanego wieku nadal biorą aktywny udział w rozmaitych inicjatywach mających na celu upamiętnienie i popularyzację wiedzy o litewskim ruchu oporu, spotkaniach z młodzieżą, rekonstrukcjach historycznych, programach telewizyjnych i filmach dokumentalnych.
Litewscy partyzanci walczący przeciwko sowieckiej okupacji otoczeni są dziś w niepodległym państwie szczególną czcią. W październiku ubiegłego roku w Wilnie odbył się uroczysty pogrzeb jednego z najważniejszych i najbardziej znanych dowódców partyzanckich Adolfasa Ramanauskasa „Vanagasa”. Po ujęciu przez Sowietów w 1956 roku został rok później skazany na śmierć i stracony. Jego ciało, pochowane w bezimiennym grobie, spoczywało tam przez ponad 60 lat. Zostało odnalezione i zidentyfikowane w czerwcu ubiegłego roku.
Rok 2019 decyzją Sejmu Litwy będzie natomiast poświęcony pamięci generała Jonasa Žemaitisa „Vytautasa”, w latach 1949–1954 przewodniczącego Rady Ruchu Walki o Wolność Litwy (Lietuvos Laisvės Kovos Sąjūdis). 16 lutego minie 70 lat od dnia powołania tej organizacji, obejmującej kontrolę nad wszystkim działającymi na Litwie oddziałami partyzanckimi i stawiającej sobie za cel wyzwolenie kraju spod sowieckiej okupacji. Na ten rok przypadają również 110. rocznica urodzin (15 marca) Žemaitisa oraz 65. rocznica jego śmierci w więzieniu w Moskwie (26 listopada).
Nagroda Wolności została przyznana po raz siódmy. Jako pierwszy, w 2012 roku, odebrał ją rosyjski dysydent i obrońca praw człowieka, więzień polityczny w czasach sowieckich Siergiej Kowalow. W kolejnych latach zostali nią uhonorowani: Antanas Terleckas – litewski dysydent i działacz Ligi Wolności Litwy; Sigitas Tamkevičius – duchowny katolicki, działacz na rzecz praw wyznaniowych i późniejszy arcybiskup kowieński; Adam Michnik – opozycjonista w PRL i redaktor naczelny „Gazety Wyborczej”; Vytautas Landsbergis – pierwszy przewodniczący Sejmu niepodległej Litwy oraz Valdas Adamkus, były prezydent. W ubiegłym roku Nagrodę odebrała zakonnica Nijolė Sadūnaitė, w czasach sowieckich zaangażowana w działalność dysydencką, m.in. w wydawanie i kolportaż podziemnej „Kroniki Kościoła Katolickiego na Litwie” („Lietuvos katalikų bažnyčios kronika”).
Absolwent Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, pracownik Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, interesuje się krajami bałtyckimi, stosunkami polsko-litewskimi i polsko-białoruskimi, był współautorem "Programu Bałtyckiego" w Radiu Wnet, publikował m.in. w "Nowej Europie Wschodniej", "New Eastern Europe", "Tygodniku Powszechnym", portalu "Więź" i "Magazynie Pismo". Autor książki "Litwa po litewsku" (Wydawnictwo Czarne, 2024).
